p
Jarosław Marek Rymkiewicz*
Spisek Kołłątaja
Czy ksiądz Hugo Kołłątaj i poeta Jakub Jasiński zawiązali gdzieś pod koniec października 1794 roku - lub może trochę wcześniej - spisek, którego celem było zgładzenie króla oraz jego licznej rodziny? Królewskiej rodziny jeszcze nie policzyłem - nie jest to takie łatwe - ale zdaje się, że na Zamku, w ostatnich tygodniach insurekcji, było troje lub czworo królewskich dzieci. Razem z dwoma siostrami i z tajną żoną króla, daje to koło ośmiu osób. Trzeba byłoby, chcąc ich wszystkich zgładzić, postawić co najmniej osiem szubienic. Twierdzono zresztą również - na temat październikowego lub sierpniowego, lub wrześniowego spisku Kołłątaja krążyły w Warszawie różne dzikie plotki - że ekspodkanclerzy z generałem-poetą (do spisku, wedle plotek, miało należeć jeszcze kilku księży) planowali również powieszenie Tadeusza Kościuszki oraz Ignacego Potockiego. Czyli, inaczej mówiąc, planowali totalną destrukcję insurekcyjnej władzy. Tym, który wiadomości na temat spisku potraktował najpoważniej - czemu trudno się dziwić - był sam król. W liście do swojego szambelana, Mikołaja Wolskiego, napisanym na Zamku "dnia 15 Xbris 1794", a więc już po zajęciu Warszawy przez wojska Suworowa, zawiadamiał on owego Wolsia (był to jego ulubieniec, przebywający wtedy w Białymstoku) - a poprzez niego następne pokolenia (list skierowany był w przyszłość i królowi wyraźnie zależało na tym, by przyszłość dowiedziała się, jakim potworem był ksiądz Kołłątaj), że znane są nawet jakieś dokumenty, które mogą być w tej sprawie dowodem - to znaczy świadczą, że spisek został zawiązany. Co prawda, król nie widział tych dokumentów osobiście, ale byli ludzie, którzy je widzieli. "Ja na to dokumentów - czytamy w królewskim liście - oczyma memi nie czytałem, ale są tacy, którzy mówią, że ich czytali, i opinia jest taka w Warszawie powszechna". Jak wynika z tego listu, Kołłątaj postanowił zgładzić króla (a także, dodatkowo, jakieś inne osoby), ponieważ uważał - tak to przynajmniej król tłumaczył swojemu szambelanowi - że właśnie w ten sposób uda mu się przekonać francuskich jakobinów do udzielenia wsparcia polskiej insurekcji. Tych, którzy w imieniu insurekcji starali się w Paryżu uzyskać od Robespierre'a jakąś pomoc dla Polski ("udawali się do Rządu Francuskiego"), Stanisław August - nie bardzo rozumiem dlaczego - nazywał intrygantami. "Tym mówię intrygantom odpowiedziano w Paryżu: ani pieniędzy ani wojska wam nie dodamy, póki będziecie mieli króla". Usłyszawszy taką to odpowiedź, tłumaczył monarcha swojemu Wolsiowi, intryganci postanowili króla usunąć. To rozumowanie Stanisława Augusta było do pewnego stopnia zgodne z prawdą - Robespierre rzeczywiście powiedział w czasie którejś z rozmów Franciszkowi Barssowi, który zabiegał w imieniu władz insurekcyjnych o francuską pomoc, że Francja nie może udzielić pomocy polskiej rewolucji, ponieważ jest to rewolucja szlachty, a nie ludu. "Ta odpowiedź (Robespierre'a) - pisał dalej w swoim grudniowym liście Stanisław August - miała być powodem xiędzu Kołłątajowi przeznaczenia dla mnie śmierci gwałtownej, równie jak i wielu inszym osobom, których zgładzić nie udało mu się w dniach 9 Maja i 28 Czerwca, i dzień do tego miał być wybrany w Novembrze właśnie". Dobrze byłoby wiedzieć, skąd pochodziły informacje, którymi król podzielił się wtedy z Wolskim, ale wydaje się, że tego w żaden sposób nie da się ustalić. "Są tacy, którzy mówią" oraz "opinia jest taka w Warszawie powszechna" - to mogłoby wskazywać, że do Stanisława Augusta dotarły (może nawet dopiero po ucieczce Kołłątaja z Warszawy i wejściu wojsk rosyjskich) jakieś plotki, które mówiły o złowrogich zamiarach ekspodkanclerzego. Ze wzmianki o dokumentach oraz o tych, którzy "mówią, że ich czytali", dałoby się natomiast wyciągnąć wniosek zupełnie inny - że informatorami króla byli jacyś jego szpiedzy czy (powiedzmy ostrożniej) płatni agenci, którzy mogli się znajdować gdzieś w pobliżu Kołłątaja. Szczególnie zaś data zamierzonego wystąpienia - "dzień (...) wybrany w Novembrze" - mogłaby świadczyć, że wiadomości te pochodziły ze źródeł jako tako wiarygodnych. Ale nic więcej nie sposób na ten temat powiedzieć.
Trochę wiadomości o spisku, które również dałoby się (z biedą) nazwać źródłowymi, znajdujemy jeszcze w dwóch miejscach. Jedno z nich to drugi tom "Pamiętników o Polsce i Polakach" Michała Kleofasa Ogińskiego, drugie to "Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza" pióra księcia Adama Czartoryskiego. "Pamiętniki o Polsce i Polakach" ukazały się po raz pierwszy w roku 1827 w Paryżu. Było to wydanie w języku francuskim, po polsku zaś, w bardzo niechlujnym przekładzie anonimowego tłumacza, "Pamiętniki" wyszły dopiero w roku 1870. W drugim tomie Ogiński opowiadał o swoich spotkaniach z generałem Jasińskim, które miały miejsce prawdopodobnie gdzieś w połowie października 1794 roku. Kompozytor polonezów był kompletnie pozbawiony talentu literackiego, więc jego opowieść, dość rzeczowa, niczym się, poza tą suchą rzeczowością, nie zaleca - nie widzimy ani żadnego z rozmówców, ani miejsca, w którym rozmawiają, nie dowiadujemy się też niczego takiego, co pozwoliłoby ustalić, czy rozmawiano o jakichś konkretach, czy tylko - jak najogólniej - teoretyzowano na temat ewentualnego wieszania. Fragment, dotyczący październikowego spisku mówi, co następuje: "Generał Jasiński, dobry patriota i waleczny jak jego szabla, lecz zapalony do zbytku, przyszedł kilka razy obiadować ze mną sam na sam. Pewnego razu proponował mi wstąpić do klubu jakobinów, dodając, że jeżeli nie przyjmę tej propozycji, wystawiam się na niebezpieczeństwo być powieszonym, nad czym by się martwił". Ogiński, postawiony przed takim wyborem - albo udział w spisku jakobinów, albo szubienica - zachował się dzielnie i odpowiedział generałowi, że podobne groźby nie robią na nim "żadnego wrażenia". Jasiński, mimo to, nie zrezygnował. "Wrócił - czytamy w >>Pamiętnikach<< - jeszcze drugi raz, usiłując przekonać mnie, że jeśli się nie wyrżnie całej szlachty, Polska nie może być ocaloną". Rozmowy między poetą a kompozytorem polonezów skończyły się ostatecznie na niczym i Jasiński, zrażony może tym, że nie udało mu się nakłonić Ogińskiego do uczestnictwa w jakobińskim spisku, a może jakimiś innymi niepowodzeniami, postanowił (jak dowiadujemy się również z "Pamiętników") opuścić Warszawę i udać się do Paryża - "zaproponował mi puścić się z nim pieszo w drogę do Paryża, ponieważ, jak mówił, w Polsce są tylko zdrajcy lub ludzie słabi i bez energii". Ogiński nie przystał jednak również i na tę propozycję (był znacznie bogatszy od poety-generała, więc może nie miał ochoty na pieszy spacer do Paryża; wolał pojechać tam jedną ze swoich karet) i wytłumaczył Jasińskiemu, że lepiej będzie "zginąć z bronią w ręku, aniżeli opuszczać kraj". Tak się też, jak wiadomo, stało - poeta zginął z bronią w ręku, jak pisał Ogiński - "w tydzień później poległ (...) pod Pragą". Jeśli autorowi "Pamiętników" coś się w tym miejscu nie pomyliło i rzeczywiście rozmawiał z Jasińskim zaledwie kilka czy kilkanaście dni przed jego śmiercią na Pradze, to te rozmowy w sprawie wyrżnięcia "całej szlachty" (oraz ewentualnego udziału Ogińskiego w tej imprezie) musiały toczyć się nawet w ostatnich dniach października. Praga została bowiem zdobyta przez Rosjan 4 listopada i Jasiński poległ tam, ostrzeliwując się zza palisady Zwierzyńca, tego właśnie dnia. Nie wiem, dlaczego na znanej litografii, przedstawiającej samotnego Jasińskiego, który broni się na praskim szańcu, nie ma ani palisady, ani zwierząt błąkających się między okopami, a karabin generała zastąpiony tam został szablą. Jasiński zginął, trafiony zbłąkaną kulą lub odłamkiem kartacza, kiedy, wśród swoich żołnierzy, karabinowym ogniem próbował powstrzymać atak rosyjskiej piechoty - to jest pewne. W "Pamiętnikach o Polsce i Polakach" mamy też podany - jest to, o ile wiem, jedyne tego rodzaju świadectwo - konkretny dzień, w którym Kołłątaj i Jasiński postanowili wywołać jakiś ludowy tumult (czy może wojskową rewoltę), a potem porwać króla i przejąć władzę w Warszawie. "Z innej strony - pisał Ogiński - kilka osób przywiązanych do króla przybyło mnie ostrzec potajemnie, że 28 października stronnictwo jakobinów będzie usiłowało podburzyć lud, aby uwieźć króla i wymordować wszystkich, których by podejrzywano, że należą do jego stronnictwa". Ci stronnicy króla, którzy zjawili się u Ogińskiego, także mieli jakieś spiskowe pomysły, bowiem również i oni zamierzali wystąpić zbrojnie. "Namawiano mnie, abym się połączył z małą liczbą zbrojnych ludzi, którzy się około mnie znajdowali [...] w celu obrony osoby królewskiej i zapobieżenia rozlewowi krwi". Jak widać, na Ogińskiego liczyli i jakobini, i ludzie króla. Gdyby Stanisław August został w październiku porwany i gdyby jego stronnicy wystąpili zbrojnie w jego obronie (wiadomości mówiącej, że Stanisław August miał być porwany i gdzieś wywieziony, nie ma nigdzie indziej; znajduje się ona tylko w "Pamiętnikach o Polsce"), to na ulicach Warszawy, tuż przed rzezią Pragi, mielibyśmy prawdopodobnie coś w rodzaju wojny domowej. Może niewielkiej, ale jednak wojny.
Czegoś więcej o spisku Kołłątaja i Jasińskiego dowiedział się, ale znacznie później, zapewne dopiero w latach 30. XIX wieku, książę Adam Czartoryski - to zaś, czego się dowiedział, wyszło na jaw jeszcze później, bo dopiero w roku 1860. Wtedy właśnie ukazało się w Berlinie ostatnie literackie dzieło księcia, "Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza". Książę Adam miał wówczas 90 lat. "Przyszło na koniec do myśli - mówi jego opowieść o wydarzeniach z roku 1794 - między niektórymi knującymi nieustanne zawichrzenia, żeby króla, wówczas od wszelkiej czynności i winy usuniętego, i wszystkich ludzi wyższych, bogatszych, szanowniejszych, w jednej nocy zgładzić". Czartoryski, bardzo zresztą rozsądnie, tłumaczył zamiary spiskowców tym, że chcieli oni, przez swój "obrzydliwy, zbójecki czyn", wydobyć z Polski ukryte w niej i koniecznie jej potrzebne (w tej rozpaczliwej chwili, kiedy insurekcja konała) siły. "Wykonanie szalonego zamysłu miało stworzyć Polsce siły, na których jej zbywało". "Spodziewano się (...) nadać narodowi jakąś urojoną moc bezwzględnej, bezsumiennej, zajadłej, desperackiej, na wszystko gotowej rozpaczy". Dalej mamy w dziele Czartoryskiego oskarżenie Kołłątaja - oskarżenie wyraźne, ale zarazem bardzo ostrożne, bowiem książę Adam nie wymienił początkowo żadnego nazwiska, sugerując tylko, że w spisku miały swój udział jakieś "znamienite osoby". "Niektóre znamienite osoby, nawet położeniem i dawną przyjaźnią bliskie Naczelnika, nie były, mówiono, zupełnie obce naradom tego spisku". Dopiero pod koniec swej opowieści, i nadal bardzo ostrożnie, książę zdecydował się wskazać na Kołłątaja. "Wszelako głos publiczny długo po rewolucyi obwiniał, nie wiem, czy słusznie, szczególnie Kołłątaja o znajomość owego spisku". Opowieść Czartoryskiego przesuwa zawiązanie spisku na okres trochę wcześniejszy, poprzedzający klęskę pod Maciejowicami. Spiskowcy, wedle wiadomości, które posiadał książę Adam, chcieli wykonać swój "szalony zamysł" (czy może go tylko omawiali) mniej więcej wtedy, kiedy Warszawa była oblężona przez Prusaków i przez Rosjan - "rzecz ta knowała się w czasie trwającego oblężenia Warszawy" - a więc w lipcu albo w sierpniu. Ponieważ było to przed bitwą pod Maciejowicami, na liście tych, którzy mieli być zgładzeni "w jednej nocy", został umieszczony przez Kołłątaja również Naczelnik. "Kościuszko nawet nie miał być oszczędzonym, bo jak Arystyd, był zbyt cnotliwym, serdecznym i bez winy". Mogło tak oczywiście być, że Kołłątaj i Jasiński chcieli dokonać przewrotu już wcześniej, nawet w lipcu lub w sierpniu, ale coś im w tym przeszkodziło - i dlatego odłożyli wykonanie swojego zamiaru na koniec października. Jak widać, opowieść Czartoryskiego (wydobyłem tu z niej wszystkie najistotniejsze elementy) jest trochę ogólnikowa, choć jego informator - był nim bez wątpienia sam Julian Ursyn Niemcewicz - musiał znać całą tę sprawę bardzo dokładnie i ze szczegółami. Swoją wstrzemięźliwość oraz ogólnikowość swojej opowieści książę Adam tłumaczył tym, że Niemcewicz, choć wiedział bardzo dużo (tę wiedzę zapewniała mu jego ówczesna pozycja - był adiutantem i sekretarzem Kościuszki), "wzdrygał się" przed odkryciem całej prawdy, a czynił to z dwóch powodów. Po pierwsze, "odkrycie podobnego rodzaju prawdy" obciążyłoby "osoby wówczas jeszcze żyjące, dosyć już i aż nadto nieszczęśliwe". Także w tym miejscu Czartoryski, choć nie wymienił żadnego nazwiska, miał niewątpliwie na myśli Kołłątaja oraz jego późniejsze losy. Po drugie, ujawnienie całej prawdy o spisku byłoby według Niemcewicza (a z pewnością również według Czartoryskiego) równoznaczne z wnikaniem w jakieś "ohydne tajniki" życia polskiego, a to "rzuciłoby niezawodnie uwłaczający i ciężki cień na całą Polskę".
To właśnie, tłumaczył książę, zmusiło Niemcewicza do zachowania "zupełnego milczenia o smutnych a czarnych tajemnicach końca powstania". Milczenie - do pewnego stopnia - zachował też Czartoryski, który mógł wiedzieć, a nawet z pewnością wiedział znacznie więcej. Jeśli zaś wiedział, to może obiecał Niemcewiczowi, że będzie milczał - powie tylko tyle, ile godzi się powiedzieć, mając na uwadze narodowy interes Polaków.
Jest to już cała moja wiedza o spisku Kołłątaja. Ponieważ dalszego ciągu tych wydarzeń, które zaprojektowali Kołłątaj z Jasińskim, nie było, a to, co miało się wydarzyć, nigdy się nie wydarzyło, ten ciąg dalszy - nie ma innej rady - musimy sobie jakoś wyobrazić. Wprzód mamy więc jakiś październikowy, może jeszcze wrześniowy wieczór. W Warszawie pada nieprzyjemny, zimny deszcz, zapowiadający wczesną jesień (oraz zbliżającą się klęskę insurekcji). Do mieszkania księdza Kołłątaja, gdzie znajdują się także ksiądz Józef Meier oraz ksiądz Florian Jelski - przyjmuje się, że Kołłątaj mieszkał w tak zwanych Pasztetach (czy w jednym z Pasztetów), czyli w dwóch rotundach (lub w jednej z tych rotund), które znajdowały się w dużym ogrodzie przy ulicy Czerniakowskiej pod numerem 3007, tuż nad brzegiem Wisły, tam, gdzie Czerniakowska łączyła się wtedy z nadbrzeżnym Solcem, ale mieszkania, o którym teraz mówimy, nie należy mylić z Pasztetami lub Pasztetem, bowiem na początku lata 1794 roku Kołłątaj znalazł sobie mieszkanie w samym centrum ówczesnej Warszawy, na rogu Szerokiego Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Bednarskiej, w kamienicy, gdzie była apteka Wasilewskiego - do kamienicy Wasilewskiego przybywa więc późnym październikowym wieczorem, może nawet już po północy, generał Jakub Jasiński oraz jeszcze ktoś, kogo Jasiński, pod swoim eleganckim, paryskim parasolem, przyprowadza ze sobą i kto nie przedstawia się i pozostaje nierozpoznany. Ten ktoś wyjmuje z mokrego kapelusza (jest to czarny tricorne) lub z fałd długiej czarnej peleryny, lub z przemoczonego buta rulon ze złotymi dukatami (lub worek, w którym są potrójne czerwone złote), ale nie uczestniczy w naradzie i położywszy rulon przed Kołłątajem, wychodzi, nie powiedziawszy ani słowa. Jasiński ręczy za tego kogoś, ale nie może powiedzieć, jak się ten ktoś nazywa. Domysł, że przybysz z rulonem to awanturnik i agent kilku wywiadów (rosyjskiego, francuskiego oraz pruskiego) nazwiskiem Chaćkiewicz vel Chodźkiewicz, nie wydaje się daleki od prawdy.
Pieniądze, złote dukaty lub potrójne czerwone złote, zostaną rozdane na ulicach dwa lub trzy dni później, wieczorem, w przeddzień wydarzeń październikowych. Rozdadzą je chłopcy z drukarni księdza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, mali drukarczycy, a ci, którzy je otrzymają, postawią w zamian na Krakowskim Przedmieściu, Nowym Świecie, Podwalu i Długiej kilkanaście - może nawet kilkadziesiąt - szubienic. Tematem narady, która odbywa się po wyjściu nieznajomego w trójgraniastym kapeluszu, jest lista proskrypcyjna, przygotowana uprzednio przez Kołłątaja. Generał Jasiński dopisuje do niej kilka nazwisk, wśród nich nazwisko Michała Kleofasa Ogińskiego. Ksiądz Meier pyta, czy powieszone zostaną także kochanki Stanisława Augusta. Odpowiedź generała Jasińskiego - "kobiet nie wieszamy" - nie zadowala księdza Meiera, ponieważ uważa on, że nastała epoka braterstwa i równości, a zatem kobiety powinny być traktowane jak bracia, czyli dokładnie tak samo jak mężczyźni - inny sposób obchodzenia się z nimi ubliżałby ich ludzkiej godności i czyniłby z nich osoby odmienne, na poły zwierzęce. "Obrzydliwe zwierzęta" - krzyczy ksiądz Meier. - "Obrzydliwe włochate naczynia, służące do zaspokajania męskiej żądzy". Ksiądz Kołłątaj, zniecierpliwiony, mówi, że do wieszania kobiet przystąpi się dopiero po opracowaniu filozoficznych podstaw feminizmu, kiedy zostanie rozstrzygnięte, czy feministki są naszymi braćmi czy siostrami. Jeśli są braćmi, będziemy je wieszać. "Ale o co ci chodzi, Kubusiu" - pyta Jasińskiego. - "Ja cię nie rozumiem. Co ty masz przeciwko Kleofasowi? Bo mnie jego polonez >>Pożegnanie Ojczyzny<< bardzo się podoba". Narada w kamienicy Wasilewskiego kończy się nad ranem, a następnego dnia Kołłątaj i Jasiński oraz ich pomocnicy (ksiądz Meier i ksiądz Jelski) - przystępują do pracy. Lista proskrypcyjna - na pierwszym miejscu figuruje król Stanisław August, na drugim Ignacy Potocki, na trzecim Kościuszko, na czwartym biskup Skarszewski, a na piątym (dla ukontentowania księdza Meiera) dwie metresy Skarszewskiego, jedna żeńska, a druga męska - zostaje powielona w drukarni "Gazety Rządowej" (jej redaktor naczelny, ksiądz Dmochowski, jest jednym ze spiskowców) i można ją przeczytać, przybitą gwoździkami przez małych chłopców, na drzwiach wszystkich insurekcyjnych instytucji. Wisi na ulicy Długiej na drzwiach Pałacu Raczyńskich, gdzie ma swoją siedzibę Rada Najwyższa Narodowa, i na ulicy Senatorskiej, na drzwiach Pałacu Prymasowskiego, gdzie odbywa swoje posiedzenia Sąd Najwyższy Kryminalny, i na drzwiach insurekcyjnego pocztamtu na rogu Koziej i Trębackiej. Ktoś zrywa listę z budki wartownika przed Zamkiem (zawiesił ją tam jakiś staromiejski obdartus) i przynosi ją królowi. Stanisław August wyciąga rękę, w której jest lista proskrypcyjna, i podaje ją komuś, kto stoi w mroku (jest to kobieta, ale nie widzimy jej twarzy), powtarzając przy tym (ma łzy w oczach) ostatnie słynne zdanie króla Francuzów, Ludwika XVI, wypowiedziane na stopniach szafotu: "Je n'ai jamais désiré que le bonheur de mon peuple" ("Zawsze pragnąłem jedynie szczęścia mego ludu" - przyp. red.). Na Woli, na Ujazdowie i na Mokotowie, tam gdzie warszawskie damy z Krakowskiego Przedmieścia pospołu z warszawskimi kurewkami z ulicy Trębackiej (damy i kurewki jednako w błękitnych pończoszkach i słomianych kapelusikach z małym rondkiem) pracują przy umacnianiu wałów i pogłębianiu okopów, pojawiają się młodzi mężczyźni. Opowiadają, że schwytano kogoś, kto przewoził szyfrowany list, który Stanisław August napisał do swojego starego przyjaciela, generała petersburskiej carycy, Nikołaja Repnina - w liście tym wyjawiał rosyjskiemu wodzowi opracowany przez Kościuszkę tajny plan obrony Warszawy. Wszystko jest gotowe i zaraz zacznie się wielkie październikowe wieszanie, które z polskiej insurekcji uczyni coś niesamowitego; coś takiego, czego w ogóle nie jesteśmy sobie w stanie wyobrazić. Szubienica, na której powieszony będzie król, zbudowana zostanie właśnie tam, gdzie stoi kamienica Wasilewskiego. Szerokie Krakowskie Przedmieście staje się Wąskim Krakowskim Przedmieściem - żeby ksiądz Kołłątaj, ze swojego balkonu, mógł przyglądać się do woli znienawidzonemu wisielcowi. Wisielec w kamizelce w drobne różowe paseczki, koszuli (przybrudzonej) z koronkowymi mankietami i w białych spodniach z brukselskiego kamlotu; a u stóp szubienicy leży jego letni kapelusik z czarnej słomki; osobno białe, postrzępione piórko. Ale szubienic będą setki, a ofiar będą tysiące, tysiące - bo to będzie polski Wielki Terror, polski Grande Terreur, który zakończy dopiero (także niewyobrażalny) jakiś polski Thermidor. Wydaje się też oczywiste, że szubienice, maszyny pracujące bardzo powoli, nie wystarczą i z Paryża zostaną sprowadzone gilotyny oraz umiejący je obsługiwać specjaliści. Pierwsza z tych szybkich maszyn będzie ustawiona na miejscu nazywanym Trzy Krzyże albo Złote Krzyże - trochę daleko od centrum, ale jest tam wystarczająco duży plac, by zmieścili się wszyscy chętni, którzy zapragną przyjść i popatrzyć. Tam, gdzie zaczyna się ta ulica, którą idzie się do Wiejskiej Kawy - cicho spadający nóż i słabe stuknięcie, jedno, gdy głowa, nim wpadnie do kosza z trocinami, podskakując uderza o deskę.
Cały ten fragment, od październikowego deszczu i przybycia generała Jasińskiego do mieszkania księdza Kołłątaja, składa się oczywiście ze zmyśleń - Chaćkiewicz nie przyniósł rulonu z pieniędzmi, nie jest nawet pewne, czy pracował wtedy dla francuskiego lub pruskiego wywiadu, Kołłątaj nie opracował listy proskrypcyjnej, ksiądz Meier nie myślał (z przyjemnością) o wieszaniu kobiet, biskup Skarszewski miał dwie metresy, ale obie żeńskie, a generał Jasiński nie spiskował przeciwko Kościuszce, a jeśli nawet trochę spiskował, to nic z tego nie wyszło, ponieważ zginął w Zwierzyńcu na Pradze, stając się w ten sposób bohaterem Polaków. Damy i kurewki, pracujące wtedy ochotniczo przy rozbudowywaniu warszawskich umocnień, nosiły błękitne pończoszki i słomiane kapelusiki - tylko to jest prawdą. Ale to wszystko, co zmyśliłem, mogłoby się wydarzyć, a nawet z pewnością by się wydarzyło (to lub coś podobnego), ponieważ wszystko było już gotowe. Nie w tym sensie, że Kołłątaj z Zajączkiem czy Jasiński z Dmochowskim przygotowali wyśmienity projekt i zamówili w Paryżu szybkie gilotyny. Wszystko przygotowane było w tym sensie, że był taki nastrój, panowało takie przekonanie - wśród tych, którzy tego chcieli, i wśród tych, którzy tego nie chcieli. Wszyscy byli przekonani, że musi się znaleźć jakieś wyjście - z tej beznadziejnej, bezwyjściowej insurekcyjnej sytuacji - i że tym wyjściem jest śmierć króla. Zacytuję tu jeszcze jeden mały fragment z listu króla, tego z 15 grudnia, do szambelana Wolskiego - akurat ten fragment dobrze pokazuje to przekonanie, że nie ma innego wyjścia i król musi umrzeć. Stanisław August - już całkowicie bezpieczny, bo pod opieką rosyjskich generałów - opowiadał Wolskiemu (można podziwiać królewską przenikliwość i inteligencję, a także królewskie poczucie humoru) taką oto anegdotkę: "Tu przeminąć nie mogę anegdoty jednej, ukazującej jak daleko i starownie ksiądz Kołłątaj i jego dependenci truli umysły osób z natury najlepszych. Pani Sołtanowa, wyjeżdżając stąd już po upadku naszym, powiedziała te słowa: Król wszystkiemu winien; trzeba Jemu było - i wskazała palcem na szyję". Trzeba jemu było. Wszyscy to wiedzieli i wszystko to, co wyżej zmyśliłem, wydarzyłoby się, gardło króla zostałoby przecięte (cięcie przez historię Polski), gdyby spełniony został choć jeden z tych warunków: petersburska caryca z jakichś powodów (trudnych zresztą do wyobrażenia) zwlekała z interwencją militarną, król pruski uznał, że jakaś mała resztka wolnej Polski, jakieś buforowe państewko nad Wisłą ze stolicą w Warszawie jest dla niego korzystniejsze niż granica z Rosją, francuscy jakobini przyszli z pomocą polskiej insurekcji, a armia Kościuszki była znacznie liczniejsza i znacznie lepiej uzbrojona. Mówiąc inaczej, coś takiego (niekoniecznie akurat to, co sobie tu wyobraziłem, lecz coś w tym rodzaju) mogłoby, a nawet musiałoby się wydarzyć, gdyby został spełniony ten jeden jedyny warunek - gdyby polska insurekcja, która skończyła się w listopadzie rzezią Pragi, potrwała trochę dłużej, jeszcze rok lub dwa, lub trzy. Wtedy to, co Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj wymyślili w Dreźnie jako nasze narodowe powstanie, stałoby się - bez niczyjej woli czy chęci, samą siłą dziejowej konieczności, samą siłą swojego wulkanicznego dziejowego rozpędu - czymś w rodzaju straszliwej rewolucji - podobnej do tej, która szalała wtedy w Paryżu. Trochę tu żartuję (krwawo), ale sprawa była i jest poważna - narodowe korzyści, jakie wynikają (wynikałyby) z takiego rozwiązania, to znaczy z przekształcenia narodowej insurekcji w narodową rewolucję, która przemieniłaby naród (a wobec tego, nawet gdyby została pokonana, stałaby się rewolucją zwycięską), wydają mi się oczywiste - i trzeba je, choć nigdy z tych korzyści nie skorzystamy, docenić. Z wszystkich korzyści, które można tu sobie wyobrazić, korzyścią najważniejszą byłoby powieszenie Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego śmierć na szubienicy byłaby wielkim wydarzeniem w historii Polski, wydarzeniem, które w całej swojej ohydzie, potworności i wielkości radykalnie i już na zawsze zmieniłoby nasze dzieje - zupełnie inny ich obraz mielibyśmy teraz w naszych głowach. Naród ufundowałby się na tym morderstwie - stałby się przez ten czyn groźnym i dzikim narodem królobójców - i ten czyn dziki i straszny uczyniłby Polaków (może przedwcześnie, a może w samą porę) narodem nowoczesnym - idącym przez krew ku swoim nowym przeznaczeniom. Trzeba tu dostrzec także i to, że powieszenie króla byłoby niezwykle korzystne dla niego samego (nawet jeśli on byłby w tej sprawie innego zdania). Stanisław August był i pozostaje królem trochę niewyraźnym - nie bardzo wiadomo, czy był roztropny, czy tylko tchórzliwy, czy był leniwym sybarytą, czy pracowitym i przebiegłym politykiem, czy dbał o swój naród, czy tylko o swoje kochanki i pieniądze. Nie wiadomo nawet, czy chciał być kochany i szanowany przez Polaków, czy tylko chciał, byśmy mu dali święty spokój - żeby mógł wieczorami spokojnie oglądać włoskie ryciny oraz zabawiać się w łóżku z niezliczonymi baletnicami. Gdyby go powieszono, natychmiast i na wieki straszliwie by się uwyraźnił - stałby się królem powieszonym. Wisielec spod kamienicy Wasilewskiego i jego kamizelka w różowe paseczki - cóż to za widok wspaniały! I jeszcze patrzący na to z balkonu, zamyślony (piękny w tym zamyśleniu) ksiądz Kołłątaj. Taki król byłby też znacznie lepiej widoczny i łatwiejszy do zapamiętania, także dla tych, co nie interesują się historią ojczystą, bo wzniósłby się, nawet dosłownie, na pewną wysokość, a takiego obrazu się nie zapomina. To wydarzenie - zakładanie szelek i podciąganie króla na szubienicy (i jeszcze drewniane sztuczne zęby wypadające wtedy z królewskiej szczęki) - byłoby czymś takim, o czym uczyłyby się dzieci w naszych szkołach - to byłoby coś w rodzaju (wydarzenie podobnej wagi) bitwy pod Grunwaldem, Batorego pod Pskowem, może nawet coś w rodzaju chrztu Polski. Polska ochrzczona wtedy tym wieszaniem, Polska ochrzczona pod kamienicą Wasilewskiego na Krakowskim Przedmieściu jeszcze i dziś byłaby jakąś całkiem inną Polską - nie bardzo potrafię ją sobie wyobrazić, ale z pewnością byłaby to Polska radykalna, na wieki zradykalizowana. Tym, którzy jej się nie podobają, mówiąca: "Zniknijcie nam z oczu, bo będziecie powieszeni. O właśnie tam, na Krakowskim Przedmieściu - pod kamienicą Wasilewskiego".
Jarosław Marek Rymkiewicz
p
*Jarosław Marek Rymkiewicz, ur. 1935, jest profesorem Instytutu Badań Literackich PAN, eseistą, dramaturgiem, tłumaczem, a przede wszystkim poetą. Jego najbardziej znane tomy poetyckie to "Człowiek z głową jastrzębia", "Moje dzieło pośmiertne" i "Zachód słońca w Milanówku", za który otrzymał nagrodę Nike. Pisał powieści i książki eseistyczne poświęcone m.in. Adamowi Mickiewiczowi, Juliuszowi Słowackiemu i Aleksandrowi Fredrze. Jest również autorem dwóch encyklopedii "Leśmian" (wyd. 2001) i "Słowacki" (wyd. 2004) oraz współautorem "Mickiewicz. Encyklopedia" (wyd. 2001).
