To tu złamano kod niemieckiej Enigmy. Pałac Saski, najważniejszy z symboli nieodbudowanej Warszawy [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

1 W 1713 r. pałac zakupił król August II Mocny, który urządził w nim rezydencję królewską z placem i ogrodem wzorowanym na Wersalu. Pół wieku później pałac przestał być rezydencją królewską, ale do 1797 r. był własnością elektorów saskich i znajdowały się w nim apartamenty i biura rządowe. Stan budynku znacznie się pogorszył w trakcie Powstania Kościuszkowskiego. (W latach 1804-1816 w pałacu mieściło się Liceum Warszawskie, w którym języka francuskiego nauczał Mikołaj Chopin - ojciec Fryderyka. Rodzina Chopinów zamieszkiwała na II piętrze. W czasach Królestwa Kongresowego na placu przed budynkiem odbywały się musztry i parady wojskowe.). Budynek podczas Powstania Listopadowego także uległ zniszczeniu; został odbudowany w latach 1838-1842. Wówczas powstały dwa samodzielne budynki z wewnętrznymi dziedzińcami, a główny korpus pałacu został rozebrany. Poprzez wzniesioną wówczas kolumnadę pałac został połączony z pobliskim Ogrodem Saskim. W 1864 r. Pałac Saski zakupiły rosyjskie władze wojskowe i do 1915 r. mieścił się w nim Zarząd Warszawskiego Okręgu Wojennego.

2 25 października 1918 r., jeszcze przed ogłoszeniem niepodległości Polski, rozporządzeniem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego ustanowiony został urząd szefa Sztabu Wojsk Polskich, który objął gen. Tadeusz Rozwadowski. Sztab - umieszczony w Pałacu Saskim - organizował struktury armii, systemy dowodzenia i szkolenia oraz wyposażenia. To w tym budynku podczas wojny polsko-bolszewickiej zespół pod dowództwem ppłk. Jana Kowalewskiego złamał sowieckie szyfry, co przyczyniło się do zwycięstwa nad Armią Czerwoną w 1920 r. W tych samych murach w latach trzydziestych grupa kryptologów – Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski – współpracujących z Biurem Szyfrów Sztabu Generalnego złamała kod niemieckiej Enigmy.

3 W 1923 r. przed budynkiem stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W samym czasie zaczęto zastanawiać się nad najwłaściwszym sposobem uczczenia żołnierzy polskich poległych na różnych frontach w latach 1914-1921. Miał się tym zajmować się Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. Zaczął on jednak działać dopiero po umieszczeniu przez anonimowego fundatora na Placu Saskim tablicy z krzyżem i napisem "Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę". Wśród rozważanych lokalizacji pomnika były m.in. okolice Cytadeli, Fort Legionów i wylot Mostu Poniatowskiego. Ostatecznie wybrano Plac Saski z uwagi na umieszczoną już tam płytę. 24 stycznia 1925 r. na wniosek ministra spraw wojskowych gen. Władysława Sikorskiego Rada Ministrów uchwaliła budowę Grobu Nieznanego Żołnierza w arkadach Pałacu Saskiego w Warszawie. W centrum pomnika, umieszczonego w trzech środkowych arkadach Pałacu Saskiego, znalazła się płyta z szarego kamienia z napisem "Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę". Na stalowej płycie wewnątrz napisano "Dnia 2 XI 1925 roku zostały złożone w tem miejscu zwłoki nieznanego żołnierza polskiego przeniesione z wybranego losem pobojowiska lwowskiego", zaś na trumnie wyryto "Trumna ta zawiera zwłoki Nieznanego Żołnierza polskiego wzięte z mogiły lwowskiej dnia 29 X 1925 roku". Na płycie znalazł się znicz uformowany z dwóch aniołów, na sklepieniu - fresk z wieńcem laurowym, a po bokach - dwa metalowe lampiony. Grobowiec oddzielono granitowymi słupkami, ściany ozdobiły płaskorzeźby ze sztandarami w otoczeniu husarskich skrzydeł. Z przodu pomnika, gdzie miała stać warta oraz brązowe urny i znicze, umieszczono kamienne tablice z motywem mieczy otoczonych przez skrzydła husarskie. Tylną elewację tworzyły ozdobne kraty z motywami orła w koronie oraz Krzyża Walecznych i Virtuti Militari. Na filarach znalazły się granitowe tablice z miejscami bitew z lat 1914-20. Grób Nieznanego Żołnierza w 1926 r. przekazano pod zarząd stołeczny, zaś 11 lat później podjęto decyzję o jego odrestaurowaniu, ale przygotowania przerwała wojna. W czasie II wojny światowej Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a od 1940 r. plac, przy którym stał, został czasowo przemianowany na Adolf Hitler Platz. Z Pałacu wysadzonego przez Niemców w grudniu 1944 r. ocalały jedynie fragmenty kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza. Decyzję o jego odbudowie podjęto już miesiąc później. Początkowo w miejscu pomnika żołnierze palili ognisko, pełniące rolę znicza. Z czasem teren został odgruzowany i wyłożony płytami. W listopadzie 1945 r. komunistyczne władze nakazały stworzenie projektu odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza. Pierwotnie istniały plany pozostawienia go w postaci ruin dla podkreślenia niemieckich zniszczeń. Ostatecznie zostały one jednak odrzucone, a odbudową Grobu zajął się architekt Zygmunt Stępiński.

4 Jego koncepcja polegała na odnowieniu trzech środkowych arkad Pałacu Saskiego połączonych sklepieniem. W przestrzeniach pomiędzy kolumnami znalazły się ozdobne kraty z motywem orła (bez korony) oraz Krzyżami Virtuti Militari, Grunwaldu i Walecznych. Na Grób położono nową płytę, nie umieszczono jednak tablic upamiętniających chwałę polskiego oręża z lat 1918-20, wmurowano natomiast nowe z nazwami miejsc walk Polaków z hitleryzmem i nazizmem w latach 1936-1945. Stojące wcześniej znicze zastąpiono wazami z ziemią z 24 pól bitewnych II wojny światowej. Teren wokół wyłożono kamienną posadzką. Ponowne odsłonięcie Grobu Nieznanego Żołnierza odbyło się 8 maja 1946 r. z udziałem przedstawicieli władz. Przy pomniku wprowadzono stałą wartę, organizowano także apele poległych w rocznice zakończenia II wojny światowej. W 1964 r. przeprowadzono restaurację Grobu wymieniając płytę nagrobną i posadzkę, montując oświetlenie i na nowo tynkując. 1 lipca 1965 r. pomnik uznano za zabytek. Podczas następnych prac renowacyjnych w 1973 r. fragmenty z piaskowca zastąpiono szarym granitem. W 1979 r. w czasie pierwszej pielgrzymki do ojczyzny Grób odwiedził papież Jan Paweł II. W 1989 r. złożono tam ziemię z Katynia. W roku kolejnym demokratyczne już władze zleciły przywrócenie przedwojennych tablic i dodanie nowych. Pierwsze z nich powróciły w Święto Niepodległości w 1990 r., a podczas obchodów 200-lecia Konstytucji 3 maja w 1991 r. umieszczono 14 nowych tablic z polami bitew z lat 972-1683, 1768-1921 i 1939-45.

5 Poza rekonstrukcją Grobu Nieznanego Żołnierza bezpośrednio po wojnie pojawiały się też plany odbudowy samego Pałacu Saskiego, ale nie weszły one w fazę projektowania. Dopiero w latach 2004–2006 temat odżył na nowo za sprawą Lecha Kaczyńskiego, ówczesnego prezydenta Warszawy, który ideę odbudowy pałacu obrał jako jeden ze sztandarowych projektów swojej prezydentury w stolicy, a później ją kontynuował jako głowa państwa. Pierwszy przetarg na budowę Pałacu Saskiego rozpisano już w 2004, ostatni w 2008 r. Przeprowadzono wówczas prace archeologiczne, w trakcie których odkryto piwnice kolejnych faz rozbudowy założenia pałacowego – rozbudowy dokonanej przez króla Augusta II Mocnego, a także tej, która nadała pałacowi klasycystyczną formę według projektu Adama Idźkowskiego z przełomu lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Najlepiej zachowane zespoły piwnic pałacu Morsztyna z XVII w., w którego miejscu stał późniejszy, barokowy Pałac Saski, zostały wpisane do rejestru zabytków i mają być udostępnione do zwiedzania, podobnie jak odkryty w czasie prac archeologicznych podziemny tunel zlokalizowany przed Grobem Nieznanego Żołnierza, który został zbudowany na potrzeby wojskowe w dwudziestoleciu międzywojennym. Po zakończeniu badań piwnice zostały zasypane. W początku 2018 r. ideę odbudowy Pałacu Saskiego i sąsiadującego Pałacu Bruehla poparł mazowiecki wojewódzki konserwator zabytków prof. Jakub Lewicki. "Budowle te powinny znowu zaistnieć w krajobrazie Warszawy. Najwłaściwszą formą odtworzonych budynków powinien być wygląd sprzed 1 IX 1939 roku. Za szczególnie ważne uważam odtworzenie wnętrz pałacu Bruehla, zaprojektowanych przez Bohdana Pniewskiego, będących jedną z najwybitniejszych kreacji architektonicznych z okresu dwudziestolecia międzywojennego" - podkreślił Lewicki. Odbudowie Pałacu Saskiego niechętne są władze samorządowe Warszawy.