Macewy wmurowane w wychodek, w oborę... Żydowskie nagrobki w Polsce w niecodziennym użytku. ZOBACZ ZDJĘCIA

1 Jonny Daniels przed oborą w jednym z gospodarstw w Parysowie (woj. mazowieckie). W ścianach budynku wmurowane zostały potłuczone macewy z pobliskiego kirkutu.

"Właściciel obory chciał sprzedać mi te macewy" - opowiada założyciel Fundacji "From The Depths". "Zażądał kwoty 10 tysięcy złotych" - dodaje. Podobnych budynków jak ten jest w okolicy więcej. Po wojnie wielu gospodarzom łatwo było sięgnąć po macewy, którymi już nikt się nie opiekował.

Cmentarz żydowski w Parysowie założono prawdopodobnie w połowie XIX wieku. Dziś nekropolia jest stopniowo odrestaurowywana. Do niedawna stała tam tylko jedna macewa, teraz stoją trzy, a nad nimi wznosi się odbudowany ohel, czyli budowla osłaniająca grób cadyka Rabinowicza. Pozostałych kamiennych nagrobków warto szukać we wsi. Po wojnie miejscowi gospodarze używali ich jako materiałów budowlanych. Tkwiące w ściany macewy w wielu miejscach nie są nawet przykryte tynkiem. Robiono z nich również progi w chałupach, schodki, podmurowywano nimi budynki.

Fundacja "From The Depths" w ramach "Projektu Matzeva" prowadzi poszukiwania macew w całej Polsce. Odnalezione odwozi na cmentarze żydowskie lub w miejsca, gdzie kirkuty niegdyś istniały i tworzy z nich lapidaria przypominające o nieistniejących już społecznościach żydowskich. Na bieżąco tworzy również bazę informacji o odkrytych nagrobkach. Planuje także uruchomić wirtualną bazę danych która pozwoli rodzinom odszukanie macew i upamiętnienie swoich bliskich.

2 Po wojnie miejscowi gospodarze z Parysowa używali macew ze starego cmentarza żydowskiego jako materiałów budowlanych. Tkwiące w ściany fragmenty nagrobków w wielu miejscach nie są nawet przykryte tynkiem. Robiono z nich również progi w chałupach, schodki, podmurowywano nimi budynki...

3 Jeden z budynków w miejscowości Końskie (woj. świętokrzyskie). Z pozoru dom jak każdy inny. Jednak wystarczy przyjrzeć się dokładniej, by zauważyć wyglądające spod tynu hebrajskie inskrypcje. W ścianach i murach Końskiego w wielu miejscach można odkryć odpowiedź na niewygodne pytanie, kto bezcześcił pobliski stary żydowski cmentarz i kto z tego skorzystał...

4 W ścianach i murach Końskiego w wielu miejscach można odkryć odpowiedź na niewygodne pytanie, kto bezcześcił pobliski stary żydowski cmentarz i kto z tego skorzystał.

Nekropolię założono prawdopodobnie jeszcze w XVII wieku. Został zniszczony w czasie II wojny światowej. Niemcy wykonywali również na jego terenie egzekucje na Żydach i Polakach. Dziś po nekropolii nie ma śladu, a jej część jest zabudowana...

5 "ŚP Kazimierz Szutkowski, lat 23, prosi o Zdrowaś Maria. To pamiątka, od żony 1944" - taki napis widnieje na jednym z nagrobków na cmentarzu katolickim w Topczewie niedaleko Białegostoku. Spod inskrypcji wyglądają hebrajskie litery układające się w kolejną: "Tu jest pochowana pani Chaja. Niech jej dusza będzie związana węzłem życia".

Fot. Łukasz Baksik, zdjęcie udostępnione przez Fundację "From The Depths"

6 Przed II wojną światową na żydowskim cmentarzu na Bródnie znajdowało się około 300 tysięcy miejsc pochówku. Dziś jest tam nie więcej niż 3 tysiące. Macewy z nekropolii można odkryć w wielu najmniej spodziewanych miejscach w Warszawie. Park imienia pułkownika Jana Szypowskiego "Leśnika" na Pradze to jedno z nich.

Po wojnie, w latach 50. fragmenty potłuczonych nagrobków zostały użyte do budowy parkowych murków, krawężników i pergoli.

"Widok tych nagrobków w parku oddalonym zaledwie kilka kilometrów od ścisłego centrum Warszawy był przerażający" - przyznaje Jonny Daniels.

7 Po wojnie, w latach 50. fragmenty potłuczonych nagrobków zostały użyte do budowy murków, krawężników i pergoli w warszawskim parku "Leśnika" na Pradze. Dzięki staraniom Fundacji "From The Depths" miasto zdecydowało o rozbiórce wszystkich elementów, parkowej infrastruktury wzniesionych z macew. Potłuczone nagrobki w październiku 2014 roku zostały przewiezione na Cmentarz Żydowski na Bródnie...

8 W podkrakowskich Słomnikach jeden z mieszkańców miasteczka zauważył fragmenty potłuczonych macew w bruku na rynku miejskim. Zwrócił uwagę na hebrajskie litery wyryte na kamieniach. Jonny Daniels i Lena Klaudel, koordynatorka "Projektu Matzeva" poprosili burmistrza miasta o pomoc w wydobyciu szczątków żydowskich nagrobków...

9 Jonny Daniels i Lena Klaudel, koordynatorka "Projektu Matzeva" poprosili burmistrza miasta o pomoc w wydobyciu szczątków nagrobków.

Żydowski cmentarz w Słomnikach został założony pd koniec XIX wieku. W czasie II wojny światowej gmina żydowska w mieście liczyła ponad 2 tysiące wyznawców...

10 W podkrakowskich Słomnikach jeden z mieszkańców miasteczka zauważył fragmenty potłuczonych macew w bruku na rynku miejskim. Zwrócił uwagę na hebrajskie litery wyryte na kamieniach. Jonny Daniels i Lena Klaudel, koordynatorka "Projektu Matzeva" poprosili burmistrza miasta o pomoc w wydobyciu szczątków żydowskich nagrobków...

11 Pilica w województwie śląskim kryje mroczną tajemnicę. W opuszczonym gospodarstwie, spod odpadającego tynku w rozpadających się budynkach wyglądają macewy, niektóre kompletne. Część budynku została wzniesiona z nagrobków.

Jednak najmocniejsze wrażenie robi murowany wychodek obok zrujnowanego domu. Łatwo zauważyć, że został zbudowany z macew...

12 Pilica w województwie śląskim kryje mroczną tajemnicę. W opuszczonym gospodarstwie, spod odpadającego tynku w rozpadających się budynkach wyglądają macewy, niektóre kompletne. Część budynku została wzniesiona z nagrobków.

Jednak najmocniejsze wrażenie robi murowany wychodek obok zrujnowanego domu. Łatwo zauważyć, że został zbudowany z macew...

13 Toczak, czyli koło szlifierskie wykonane z macewy. Rzemieślnik z miasta Brok (w woj. mazowieckim), który go używał, nie zadał sobie trudu, by usunąć hebrajskie inskrypcje. Prawdopodobnie nie widział nic złego w wykorzystaniu czyjegoś nagrobka w ten sposób.

Fot. Łukasz Baksik, zdjęcie udostępnione przez Fundację "From The Depths"

14 Ze znalezieniem tego nagrobka przywiezionego z Piszu (woj. warmińsko-mazurskie) wiąże się interesująca historia.

"Pewien człowiek, skupując drewno, zauważył macewę używaną jako koło szlifierskie. Właściciel nie chciał sprzedać mu macewy, ale zgodził się wymienić ją na butelkę dobrej wódki" - opowiada Jonny Daniels. "Nabywca usłyszał o naszej akcji i tak macewa trafiła do nas" - dodaje.

15 Jeszcze kilkanaście lat temu plac wokół plebanii w miejscowości Sobienie-Jeziory na Mazowszu wyłożony był macewami pochodzącymi z pobliskiego zniszczonego w czasie wojny cmentarza żydowskiego. Nagrobki ułożono w tym miejscu w czasie II wojny światowej, ponieważ w budynku plebanii znajdowała się wówczas siedziba gestapo. Dopiero w 2003 roku miejscowy proboszcz zorganizował akcję przeniesienia macew na kirkut w pobliskim lesie. Jednak dotąd nikt o macewy nie zadbał. Miejscowi wykorzystują je jako ławeczki i stoły, przy których spotykają się i piją alkohol. Stary cmentarz tonie w śmieciach...

16 Wszystkie macewy, jakie organizatorom i wolontariuszom "Projektu Matzeva" udaje się odzyskać, trafiają na najbliższe cmentarze żydowskie, gdzie stają się elementami lapidariów. Niestety, część nagrobków prawdopodobnie pozostanie tam, gdzie je znaleziono. Tak jak te, z których wybudowano taką "tamę" w podpoznańskim lesie...

17 Potłuczone macewy znaleziono nawet w warszawskim ZOO, gdzie wykorzystano je do budowy chodników i krawężników. "Niewykluczone, że z gruzu z żydowskich nagrobków w latach 50. wybudowano również wybieg dla lwów" - przyznaje Lena Klaudel, koordynatorka Projektu Matzeva. "Niestety, nie można tego obecnie potwierdzić. Zresztą rozbiórka wybiegu nie wchodzi w grę" - dodaje...

18 "Wszystkie macewy, jakie odnajdziemy na terenie miasta, wrócą na Bródno" - zapewnia Jonny Daniels, dodając, że dostał "zielone światło" od władz Warszawy. Nagrobki odkryte kilka lat temu w warszawskim ZOO czekają na przetransportowanie ich na Cmentarz Żydowski na Bródnie...

19 Młode małżeństwo, które w Radoszycach (woj. świętokrzyskie) kupiło posiadłość, ze zdumieniem odkryło, że przy ich domu ułożono chodnik z macew. Jonny Daniels pomógł im przewieźć na kirkut w Radoszycach.

Pobliski cmentarz żydowski powstał jeszcze w XVIII wieku. Radoszyce były znanym ośrodkiem chasydyzmu. Stąd pochodził między innymi cadyk Isachar Dow Ber, zajmujący się wypędzaniem dybuków (czyi demonów) z opętanych. Żydowska społeczność Radoszyc została wywieziona w czasie II wojny światowej do komór gazowych Treblinki...

20 Młode małżeństwo, które w Radoszycach (woj. świętokrzyskie) kupiło posiadłość, ze zdumieniem odkryło, że przy ich domu ułożono chodnik z macew. Jonny Daniels pomógł im przewieźć na kirkut w Radoszycach.

Pobliski cmentarz żydowski powstał jeszcze w XVIII wieku. Radoszyce były znanym ośrodkiem chasydyzmu. Stąd pochodził między innymi cadyk Isachar Dow Ber, zajmujący się wypędzaniem dybuków (czyi demonów) z opętanych. Żydowska społeczność Radoszyc została wywieziona w czasie II wojny światowej do komór gazowych Treblinki...

21 Trzcianka, woj. podlaskie. Przepust drogowy zbudowany z macew pochodzących z pobliskiego cmentarza. Wszystko wskazuje na to, że nagrobki zostały użyte do budowy w latach 50., kiedy remontowano drogę.

Macewy mają zostać wyciągnięte jeszcze w tym roku, przy okazji budowy ronda. Wójt gminy zapowiada, że trafią na kirkut w Trzciance...

22 Trzcianka, woj. podlaskie. Przepust drogowy zbudowany z macew pochodzących z pobliskiego cmentarza. Wszystko wskazuje na to, że nagrobki zostały użyte do budowy w latach 50., kiedy remontowano drogę.

Macewy mają zostać wyciągnięte jeszcze w tym roku, przy okazji budowy ronda. Wójt gminy zapowiada, że trafią na kirkut w Trzciance...

23 Ogromna macewa odkryta w Lipnie (w woj. kujawsko-pomorskim), w czasie remontu podwórza przy jednym z budynków. Przez lata była elementem chodnika. Prawdopodobnie została ułożona w tym miejscu jeszcze w czasie II wojny światowej, na rozkaz jednego z zajmujących budynek Niemców.

Na dobrze zachowanym nagrobku widnieje hebrajska inskrypcja: "Skromna i pobożna w uczynkach kobieta. (...) W płaczu i żałobie pozostają matka i synowie chwalący jej uprzejmość, dobre serce, skromność i pomoc wszystkim, którzy jej potrzebują".

Po oczyszczeniu macewa stanie się częścią lapidarium utworzonego na terenie byłego żydowskiego cmentarza w Lipnie.