Subskrybuj nas na Youtube
Z tej rozmowy rysuje się obraz sielanki, a przecież Żydzi z Polski uciekali często obarczeni ogromną traumą.
Szewach Weiss*: Większość z nich nie odczuwała żadnego sentymentu do Polski i to nie musi mieć związku z Zagładą. Bo kto wyjeżdżał przed 1939 r.?
Na pewno nie ci, którym było u nas dobrze.
Tacy nigdy nie wyjeżdżają, prawda? Wyjechali ci, którzy – w najlepszym razie – klepali biedę i postanowili od niej uciec, ale ci wybierali raczej Amerykę. A reszta to ci, którym w latach 30. dawała się we znaki endecja, getto ławkowe.
Mimo to byli tacy, którzy chcieli w Polsce zostać po wojnie.
Choćby mój ojciec, który założył ze wspólnikiem sklep w Wałbrzychu i dopiero strach po pogromie kieleckim skłonił go do ucieczki. Ci, którzy w Polsce zostali, wyjeżdżali po 1956 r., a te resztki, które zostały, wygnano po marcu 1968 r.
Masz świadomość, że część z tych ludzi powinna w Polsce trafić do więzień?
Oczywiście! To jest temat na zupełnie inną rozmowę, na rozmowę o tym, jak część Żydów po wojnie z ofiar zamieniła się w katów w UB. To niesłychanie gorzka historia i tak łatwo, tu, w wywiadzie, nie da się jej opowiedzieć. To ja ci się do czegoś przyznam. Czasami myślę sobie tak: „Może ja mam zbyt dobre podejście do Polaków, bo mnie uratowali? A co z tymi, których nie tylko nie uratowali, lecz których wydali na śmierć, co z ofiarami szmalcowników?”. I wtedy się miarkuję, staram się być obiektywny. Ale zaraz potem włączam telewizor i oglądam film dokumentalny o wojnie i przypominam sobie, jak wielką tragedią była ona dla Polaków. A później czytam nazwiska żydowskich sędziów, prokuratorów czy ubeków, którzy mordowali Polaków w czasach stalinowskich. Myślę wtedy: „Czy ja mam prawo krytykować Polaków? A jak Żydzi zachowali się wobec nich?”. Te relacje były też dramatyczne, nie tylko piękne i pełne anegdot.
W Izraelu na ulicy nie słychać już polskiego. Chyba że wpadniemy na grupę pielgrzymów.
Wielu Żydom Polska kojarzy się z traumą wojny, inni chcieli wtopić się jak najszybciej w izraelski świat. A poza tym biologia. Odeszło pokolenie tych, którzy tu przyjeżdżali dobrowolnie jeszcze przed wojną. Dla nich było jasne, że Tel Awiw to jest druga Warszawa, w Hajfie widzieli Łódź, a pełne rabinów Bnei Brak to sztetl jak wiele polskich żydowskich miasteczek. Tych ludzi, którzy czasem tęsknili za Polską jako krainą ich młodości, już nie ma. Na to miejsce przyszedł zupełnie inny obraz.
Jaki?
Polski jako miejsca, gdzie dokonał się Holokaust. To zmienia totalnie, naprawdę totalnie całe myślenie historyczne. Wielu Żydów nie potrafi tego rozdzielić, nie widzą Polski przedwojennej, nie znają powojennej, żywa jest tylko pamięć zagłady.
Zagłada jest czymś tak przerażającym, że w publicznej narracji nie ma miejsca na wesołe wspominki z Polski?
Tak właśnie się dzieje. Ona nie jest wspomnieniem najważniejszym, ona dla wielu ludzi staje się wręcz wspomnieniem, skojarzeniem jedynym, wymazuje z pamięci jakiekolwiek inne obrazy.
Jeśli wszyscy tak myślą, to koniec, nie ma o czym gadać.
Niestety, myśli tak ogół. Żydowska inteligencja, która przyjechała do Izraela, była rozkochana w polskiej kulturze, tęskniła do swoich profesorów uniwersyteckich, do pięknego krajobrazu, ale z drugiej strony Polska jako całość kojarzyła im się źle. Czuli się w niej obco, a przez to zagrożeni. Dziś coraz więcej ludzi postrzega historię Żydów w Polsce jak dzieje Indian w Ameryce – kiedyś byli, ale ich zabili. A że nie słyszysz polskiego na ulicach? Tu przyjechało pół miliona Żydów z północnej Afryki, dla których typowa rodzina to piątka, szóstka dzieci. Przyjeżdżają setki tysięcy Żydów z byłego Związku Radzieckiego, dziś to rosyjski jest słyszany wszędzie.
*Szewach Weiss - ambasador Izraela w Polsce (2001–2003), przewodniczący Knesetu (1992–1996), profesor nauk politycznych.