Subskrybuj nas na Youtube
Podparta na łapach małpa. Przed nią przygarbiony australopitek. A na czele, jako uwieńczenie ewolucji, wyprostowany niczym struna homo sapiens — oto główni bohaterowie ryciny „Marsz rozwoju” Zallingera. Słynna rycina obrazuje teorię Darwina – jednak dziś można jej z powodzeniem użyć jako ilustracji światopoglądu naszej co lepszej klasy średniej: lekarzy, prawników, dziennikarzy, menedżerów i innych „wygranych systemu”.
Jak to? Ano tak: ten piękny pan z przodu to, według klasy średniej, właśnie klasa średnia. Troglodyta za nim to stadium poprzednie ewolucji, klasa niższa, człek biedny, lud, masa, chłop, robotnik. Niby i nam, i im udało się zleźć z drzewa – myśli sobie jeden z drugim warszawski prezes czy redaktor, patrząc z okna biurowca na poranny tłum sklepowych, tramwajarzy i bezrobotnych – ale trudna prawda jest taka, że jedni mają do małpy bliżej, inni dalej. My, pochłaniający sushi zwycięzcy ewolucji w garniturach, jesteśmy racjonalni, bezwłosi, rozsądni. A oni? Prości, impulsywni, poruszają się w stadzie. Lepiej nie podchodzić zbyt blisko, bo jeszcze użrą w rękę albo nasikają na buty.
Portret jaskiniowca
Polska się dzieli na wygranych i przegranych – to już publicystyczny aksjomat, teza wykuta w spiżu, niepodważana przez media prawicowe, lewicowe, wschodnie, zachodnie i te z Marsa. Wygrani mają pieniądze, domy, wykształcenie i wpływ na rzeczywistość, przegrani mają wizyty w MOPS-ie, kurtki z lumpeksu, szalik Legii i elastyczną umowę na budowie. Drugim aksjomatem jest to, co można przeczytać na obwolucie „Kapitału” Pikkety’ego: że wygrani wcale nie wygrali, bo są lepsi, lecz dlatego, że mieli lepszy start. Kapitalizm, głosi ta teza, to skorumpowany krupier – w tym kasynie ruletka pracuje tylko dla tych, którzy już na wstępie mieli co dać w łapę.
Te stwierdzenia na tyle wgryzły się w publiczny dyskurs, że nikt poważnie z nimi nie dyskutuje. Na pewno nie robi tego większość wygranych – to oni bowiem tworzą i konsumują medialny komentarz ideologiczny. Ale mimo tego, że głośno odrzucają dziś neoliberalny mit o nierozerwalnym związku sukcesu z zasługą, to wciąż po kryjomu się tym mitem żywią. Wciąż czują się lepsi. Nie potrafią, mimo najlepszych chęci, zobaczyć siebie inaczej jak tylko jako wyższe stadium ewolucji, a przegranych jako byty bardziej prymitywne. Prawnicy, politycy, dziennikarze, intelektualiści i przedsiębiorcy mogą się różnić między sobą jak kangur z jeżem, mogą głosować na Petru czy na Razem, ale wciąż łączy ich (często nieuświadomiona) pogarda dla rezydujących w dołach społecznych jaskiniowców.
Przyjrzyjmy się tym jaskiniowcom. Nie temu, jacy są naprawdę, ale temu, jak widzą ich ci, którym się udało (a więc i my, publicyści, i wy, czytelnicy DGP). Spójrzmy na otwarte deklaracje, ale i wykopmy to, co siedzi głębiej w naszych głowach, pod sztafażem antyneoliberalnych deklaracji i obowiązujących systemowych wyjaśnień dla biedy. A kiedy zrozumiemy, jak ci wyżej widzą tych niżej, to być może uda nam się zobaczyć coś jeszcze. Nie tylko standardową historię o tym, jak narcystyczne elity dehumanizują „lud”, budując w ten sposób mitologiczne podstawy własnej dominacji, ale również opowieść o toksycznym społeczeństwie, w którym atak wizerunkowy na Innego jest jedynym lekarstwem na wpisany w system egzystencjalny strach.
Homo nie do końca sapiens
Racjonalność – największa zdobycz ewolucji. Zdolność planowania, umiejętność stawiania dalekosiężnych celów i adekwatny dobór prowadzących do nich środków. Klasa średnia we własnym mniemaniu cieszy się tą zdolnością i nie zawaha się jej użyć – czy to odkładając pieniądze na edukację dzieci, inwestując w akcje, czy płacąc ciut więcej za diesla, który się przecież zwróci. To nią się posługujemy, gdy zamiast tenisówek ze skaju w Carrefourze kupujemy buty markowe, bo przecież nie stać nas na tanie rzeczy. Dzięki niej pniemy się po szczeblach społecznego awansu.
Ale spójrzmy tylko w dół społecznej hierarchii, mówi jeden wygrany do drugiego, a zobaczymy lud bezrozumnie dryfujący przez życie w okresie od pierwszego każdego miesiąca do mniej więcej dwudziestego trzeciego, kiedy to budzi się z pustą butelką w dłoni, zdziwiony, że znów tak szybko znalazł się na lodzie. Czy nie tak wyobrażamy sobie życie tych, którzy narzekają, że „ledwo wiążą koniec z końcem”? Czy powiązanie końców nie jest właśnie funkcją racjonalności? No nie, niekoniecznie, żeby móc racjonalnie operować środkami, trzeba je najpierw mieć... ale gdybym to ja był w takiej sytuacji (myśli każdy z nas), na pewno coś bym wymyślił. Taka jest pierwsza cecha, jaką klasa średnia widzi w biedocie: nieracjonalność. Jeśli nie udaje ci się przetrwać, to znaczy, że nie umiesz ani wyznaczyć sobie celów, ani dobrać do nich właściwych środków. Dlatego w naszych bezlitosnych oczach biedny i przegrany to może już i homo, ale jeszcze nie za bardzo sapiens.
Takie postrzeganie najbiedniejszych przez klasę średnią było świetnie widoczne choćby przy okazji debat o programie 500+. „Nie lepiej było zrobić z tego ulgę podatkową, żeby kasa nie trafiła do patologii?” – pytano w przekonaniu, że 500 zł w biednych rodzinach zostanie przeznaczone na przypadkowe i nieprzemyślane cele. Na przykład na alkohol, ten symbol głupoty i pogromcę rozumu. Żeby zajrzeć w umysły społeczeństwa, zawsze warto przyjrzeć się anonimowym komentarzom. Na stronie radia TOK FM ktoś pisze o ustawie: „Nie ma strachu o budżet. I tak większość z tej kasy wróci do budżetu w postaci akcyzy na wódkę. A menelstwo będzie miało bal”. Na Onet.pl zaś, w dziale biznes internautka „Dolores” broni bogatych, którzy wbrew zaleceniom ministra Mateusza Morawieckiego chcą pobrać świadczenie: „Ludzie zamożni to ludzie dobrze wykształceni, a więc tacy, którzy zadbają o edukację swoich dzieci. Zdecydowanie lepiej jest dać pieniądze im niż pijakom” – zupełnie jakby „niezamożny” i „pijak” były synonimami. Jeremi Mordasewicz z Konfederacji Lewiatan wyrażał obawę, że pieniądze zostaną najzwyczajniej w świecie zmarnowane przez biernych i nieracjonalnych świadczeniobiorców ze społecznych nizin. Dziennikarz Adam Leszczyński, zadziwiony tym niezłomnym przekonaniem klasy średniej o nieracjonalności biednych rodzin, dziwował się też słowom ministra Zbigniewa Ziobry, który sugerował wprowadzenie kontroli nad wydawaniem oferowanych przez państwo pieniędzy. Bo przecież jeden z drugim przypadkowy leming, Mordasewicz czy Ziobro (zwróćmy tu uwagę na rozstrzał ideologiczny tych postaci, połączonych jedynie systemową „wygraną”), wiedzą lepiej od praludzi z jaskiń, jaki wydatek ma dla nich sens, a od jakiego powinni się powstrzymać.
Pogłoski o nieracjonalności biednych są oczywiście mocno przesadzone. Ponad rok temu w Missouri w USA republikanie próbowali zrobić rzecz w guście ministra Ziobry, a mianowicie zacząć poważnie kontrolować, jak biedni wydają zapomogi na jedzenie. Problem pojawił się, bo media podały, że jakiś biedak zamiast oszczędzać na codzienne zakupy, strzelił sobie za całą kasę homara – cóż za kłująca w oczy głupota i świadectwo niedorozwoju. Natychmiast zrobiono jednak badania, które pokazały, że biedni wydają procentowo tyle samo na jedzenie, czynsz i rozrywkę co bogaci – czyli są, można powiedzieć, identycznie gospodarni, chociaż operują o wiele mniejszymi sumami. Kupno homara, przy całym słowiańskim rozmachu tego aktu, wydaje się zresztą o wiele racjonalniejsze niż kupno mieszkania w centrum Warszawy na kredyt we frankach albo inwestycja w koszmarnie drogą liposukcję karku połączoną z iniekcją rzeczonego tłuszczu w wargi. Warto też dodać, że w Polsce ciągle spada ogólne spożycie alkoholu, lecz rośnie picie wśród grup dość niespodziewanych, np. wykształconych kobiet. To, że ktoś pije w kieliszku, a nie z gwinta, nie świadczy o racjonalności, a o tym, że umie zachować pozory. Jeśli biedni są nieracjonalni, to tylko dlatego, że cały gatunek, jak leci, ma pstro w głowie – a pewna przewaga klasy średniej w egzekucji planów życiowych jest niemal na pewno funkcją tego, że te plany znajdują się w jej horyzoncie możliwości. Powiedz „elastycznie” zatrudnionemu strażnikowi na parkingu, żeby zbierał na BMW, a parsknie ci w twarz i kupi sobie papierosy, co w jego szczególnej sytuacji jest jedynym racjonalnym działaniem.
Mimo to wciąż myślimy o biedzie jako o przypadłości intelektualnej. Bo przecież my te niewypalone fajki przekulibyśmy na dobre BMW.
Biedny, mierny, bierny
Nieracjonalność, jaką klasa średnia przypisuje biedzie, jest wstydem, znakiem, że się człek jeszcze jedną ręką trzyma drzewa. Ale jeszcze większym wstydem jest bierność. O ile bowiem defekty intelektualne są poza ludzką kontrolą, a więc nie są ściśle rzecz biorąc, niczyją „winą”, o tyle gnuśność, apatia i lenistwo mają pewien wymiar moralny. Nasi polscy wygrani nie są kalwinistami, ich parcie na sukces nie ma wymiaru stricte religijnego, ich wyścig materialny nie jest pogonią za sacrum – ale bardziej niż inne społeczne grupy przesiąkli wartościami kapitalizmu w sposób, który ich dusze kształtuje niekiedy równie silnie co religia. Wartością, którą wyznają, jest więc sukces mierzony w zerach lub w prestiżu, a drogą doń, jak głosi prawo systemu, jest zawzięta, ekspansywna praca. Dynamiczni przedsiębiorcy, złaknieni kolejnych wtajemniczeń zawodowych prawnicy, tyrający ku specjalizacjom lekarze i konsultanci z telefonem przy uchu są zjednoczeni w ciągłym biegu w przód. Nie można być biernym. By wygrać, trzeba być dyspozycyjnym, kreatywnym, przedsiębiorczym.
Kapitalistyczna zasada bezpośredniej zależności między pracą a nagrodą może być oczywiście iluzoryczna, ale nie ma to żadnego znaczenia dla tych, którzy ją wystarczająco silnie zinternalizowali – tak, jak nawyk modlitwy może bujnie kwitnąć niezależnie od faktycznego istnienia bądź nieistnienia Boga, tak kapitalistyczny imperatyw pracy może zakorzenić się w duszach bez względu na swoją rzeczywistą skuteczność. Co więcej, nawet katolicko wychowani niewierzący czasem nie potrafią się nie przeżegnać przed kościołem – dlatego i programowo odżegnujący się od neoliberalizmu dziennikarze, publicyści i komentujący świat doktorzy nauk wszelakich zwykle czynią swoją misyjną powinność łapczywie, bez oddechu, pisząc coraz szybciej i coraz więcej, gnani w przód imperatywem, którym z głębin nieświadomości steruje ich nieusuwalnie neoliberalne superego.
A „lud”? Odpuszcza sobie. Leni się. Klasa średnia wciąż sądzi, że bieda nie jest sprawą przypadku, ale protestancko pojętą karmą, manifestacją grzechu lenistwa. I znów te nieszczęsne 500+ było okazją dla wyrażenia takich poglądów: wielu komentatorów bało się, że ustawa nie tylko sankcjonuje rzeczone lenistwo, ale wręcz je wzmacnia i promuje, bo sprawi, że wyposażone w 500 zł kobiety momentalnie skoczą na okazję i zarzucą wszelką działalność zawodową. Celowali w tym zresztą publicyści, którym bliskie są szczytne skądinąd ideały feminizmu. Twierdząc, że rząd tą ustawą próbuje przykuć kobiety do dzieci i garów, zakładali przy tym, że w momencie, gdy pomoc państwowa choćby zbliży się do wysokości opłat za opiekunkę czy przedszkole, kobiety automatycznie porzucą feministyczny ideał pracy, by z lubością pogrążyć się w przyrodzonej klasom niższym apatii. Nie brano przy tym pod uwagę preferencji kobiet (feminizm wciąż się zmaga z teoretyczną inkorporacją bycia „kurą domową” z wyboru) ani tego, że prowadząca do spełnienia „kariera” to w wielu wypadkach siedzenie na recepcji, sprzątanie i inne mało inspirujące zajęcia.
Polscy wygrani nie są bynajmniej w kojarzeniu biedy i bierności odosobnieni. W USA rzekomy związek biedy z brakiem przedsiębiorczości i ogólnie z lenistwem jest koncepcyjnym kamieniem węgielnym, na jakim wzniesiono amerykański sen. Ta perspektywa pozwala republikańskim kandydatom do prezydentury, jak choćby Marcowi Rubio, mówić, że „gdy rząd bierze na siebie załatwianie spraw, którymi powinniśmy się zajmować sami, to wypacza charakter ludzi w sposób, który sprawia, że nie potrafimy już się o siebie zatroszczyć”. Tłumacząc z republikańskiego na nasze, dawać socjal biednym to tak, jak karmić leżącego na kanapie lenia – czy naprawdę myślisz, że od tego szybciej wstanie? To przecież leń, jedyne, co go ruszy, to porządny kop w pośladki.
Nie będziemy się tu skupiać na głębokim idiotyzmie tezy, że biedny jest biedny, bo jest leń. Po pierwsze nie mamy miejsca na przedstawienie jakichś dwóch tysięcy badań dowodzących, że warunki początkowe (wykształcenie rodziców, zamożność rodziny, miejsce zamieszkania) mają po stokroć większy wpływ na sukces człowieka niż jego „charakter”. Nie mamy też czasu na omówienie kolejnych trzystu, z których wynika, że tam, gdzie charakter faktycznie gra pewną rolę, on sam bywa w dużym stopniu funkcją warunków startowych. Innymi słowy – to nie tak, że bierność blokuje sukces, to ciągłe blokowanie sukcesu wywołuje bierność. Nie będziemy tu obalać tej tezy także dlatego, że to, jak kopać leżącego – wszyscy czytali Piketty’ego, nawet republikanie i nasz rodzimy Petru przyznają dziś, na fali odchodzenia od neoliberalnej wizji rynku, że to nie cechy osobowości, lecz polityka rządu jest najważniejszą przyczyną trwania pewnych grup w ubóstwie. Powiedzmy po prostu, że długo nie docenialiśmy pułapkowego charakteru biedy, a dziś już wiemy, że hipotetyczny brat bliźniak Jeremiego Mordasewicza wychowany w patologicznej rodzinie we wsi pod Radomiem całkiem prawdopodobnie stoi w kolejce do MOPS-u, bo taka jest natura wszechrzeczy.
Cóż z tego. Tak, jak intelektualne przekonanie o nietrafności rasistowskich tez nie pozbawia nas automatycznie rasistowskich reakcji, tak intelektualny trend systemowego rozumienia biedy nie leczy nas z pogardy i moralizmu. Dlatego z badań nad dyskursami o biedzie pod kierunkiem prof. Elżbiety Tarkowskiej wynika, że mówiąc o osobach biednych, wciąż nie potrafimy ich o tę biedę nie obwiniać. Choćby i stanął na głowie jeden biedak z drugim, my go będziemy widzieć jako apatycznego lenia, który od działania woli roszczeniowość i ssie krew ciężko pracującej klasy średniej.
Życie społeczne dzikich
Prócz niedostatku rozumu i moralnego zepsucia charakteru przez gnuśność jest jeszcze wiele innych cech, o które klasa średnia oskarża ewolucyjnie poszkodowany plebs. Na przykład bezguście – podobno wieszają nad łóżkami jelenie na rykowiskach i reprodukcje van Gogha na dykcie, czego my, ludzie kultury o gustach symultanicznie kolonizowanych przez grupkę warszawskich hipsterów i bardziej pewne siebie elity zachodnie, nie możemy w swym wtórnym wyrafinowaniu znieść. Ale jedna z tych cech zajmuje nas dziś szczególnie. Agresja. Człekokształtna bestia, która na rycinie Zallingera podąża kilka kroków za nami, jest przecież... bestią właśnie. W sprawie polepszania swojego bytu ekonomicznego bestia ta może i wesoło leży do góry brzuchem – ale poza grą w kapitalizm warczy, szczerzy zęby i stanowi poważne zagrożenie.
Radykalne zwycięstwo eurosceptycznego i dość autorytarnego PiS w wyborach do parlamentu dla wielu „średniaków” było dużym zaskoczeniem. Przez wiele miesięcy najlepsze umysły naszego skromnego kraju, a także wiele takowych poza nim, zajmowały się przede wszystkim próbami wyjaśnienia tego faktu. Czyżby wyczerpał się model liberalnej demokracji? Czy chodzi o rozczarowanie Zachodem? Czy obywatele opowiedzieli się po prostu za państwem opiekuńczym? Popularny trend w interpretacji tego zjawiska wskazywał jednak na przyrodzoną agresję „plebsu”, którą Jarosław Kaczyński mistrzowsko potrafił zaprząc do wyborczego sukcesu.
„PiS ośmielił lumpiarstwo – ludzi, którzy na co dzień wystają na placach małych miasteczek bez żadnych perspektyw. Ich agresja znalazła racjonalizację” – mówiła prof. Jadwiga Staniszkis w wywiadzie dla „Kultury Liberalnej”. „PiS zawarł sojusz z awanturnictwem wszelkiej maści” – twierdził prof. Zbigniew Mikołejko w „Polityce”, lamentując nad nagłym zaangażowaniem w politykę agresywnego „kibolstwa”, które zyskało już niemal status współczesnych żołnierzy wyklętych. Obraz, który się rysuje podczas czytania takich analiz, przypomina sytuację z dziecięcej zabawy „stary niedźwiedź mocno śpi”. Niedźwiedź to właśnie plebs, lud, szaliki i bieda. Zwierzę agresywne z natury, zdolne do wszystkiego, od niewinnych krzyków „Legia górą” przez chowanie noworodków w beczce czy znęcanie się nad rodziną po zakłucie nożem syryjskiego uchodźcy.
Jest na szczęście sposób na tę bestię, a mianowicie nie rozjuszać. „My się go boimy, na palcach chodzimy” – śpiewają dzieci – „bo jak się zbudzi, to nas zje”. Tak działał na przykład rząd Tuska, obchodząc niedźwiedzia z daleka. Tego, że dziś nas ten niedźwiedź zje, boi się Mikołejko, wyłuszczając nieracjonalność sojuszu Kaczyńskiego (w końcu klasa średnia, polityk, inteligencja) ze zwierzem: „To się może obrócić przeciwko PiS, jeśli kibole i inni awanturnicy poczują, że są traktowani instrumentalnie. Ochłapy emocjonalne, które im się rzuca, na razie wystarczają, ale na jak długo zaspokoją ich apetyty? Wątpię, by trwało to dłużej, bo mamy do czynienia z chmarą rwaczy – by użyć określenia z powieści Erenburga – czyli wyrostków, którzy korzystają z zamętu okołorewolucyjnego, żeby brać wszystko, co się da. Nie mają żadnych granic mentalnych, moralnych, intelektualnych”. Intelektualiści, którzy muszą się dziś na serio mierzyć z opinią i nastrojem tych neandertalczyków, czują się tak, jak pechowy pasażer nocnego z warszawskiej Pragi. Zawsze po prostu wciągał łeb w ramiona i w drodze na przystanek omijał zakapiorów, a dzisiaj wsiedli z nim do autobusu i błyskają do niego zębami.
Czy to prawda? Fakty zdają się to potwierdzać. W Warszawie mało kto się odważa na wyjście do centrum w Dzień Niepodległości. Ale wiemy skądinąd, że podobnie jak rzekome lenistwo biedoty, agresja może być po prostu skutkiem – skutkiem systematycznego wykluczenia, braku perspektyw, rozpadu więzi, do którego zwykle prowadzi polityka „ciepłej wody w kranie”. Każdy początkujący psycholog wie, że złość jest wynikiem bezsilności. Neandertalczyk jest w nas wszystkich. Szczęśliwie niektórzy z nas mogą go zagłaskać wakacjami na Malcie. Innym pozostaje maczuga czy raczej kij bejsbolowy.
W ewolucję można tylko przegrać
Tak właśnie klasa średnia widzi tych niżej od siebie. Nieracjonalni, a przez to niezdolni do decydowania o sobie. Apatyczni systemowo, zbyt leniwi, by zmienić swoją sytuację, a więc roszczeniowi, toczeni resentymentem. Bez klasy, bez gustu. Agresywni neandertalczycy. Jak się im zdejmie kaganiec, to nas zagryzą.
Te opinie nie dotyczą, oczywiście, wszystkich biedniejszych. W końcu przyglądamy się tutaj ogólnym ramom postrzegania głęboko zróżnicowanej wewnętrznie klasy społecznej przez inną głęboko zróżnicowaną wewnętrznie klasę społeczną; mamy więc do czynienia z materią raczej mętną, z której możemy wyłowić tylko ogólne wektory i tendencje. Pojedyncze cechy chętniej przypiszemy innemu podzbiorowi „ludu”, sytuując agresję raczej przy popegeerowskich wsiach i miejskich stadionach, roszczeniowość i apatię w pobliżu wielodzietnych beneficjentów MOPS-u i budek z piwem, a z nieracjonalności niechętnie zwolnimy tych kilku „porządnych”, z pracą, oglądających TVN, którym jednak ekonomicznie zbywa.
Ale skoro w głębi duszy wiemy, że nasz obraz nizin społecznych jest skrzywiony i nieprawdziwy, dlaczego nie potrafimy się go pozbyć? Odpowiedź tkwi w rozchybotaniu struktury społecznej w Polsce, jej kiepskich fundamentach, jej przypadkowym charakterze. Jeśli nasza klasa średnia jest czegoś pewna, to tego, że znalazła się tutaj przypadkiem – część skorzystała na rozruszanych przez PRL kanałach awansu, inni są dziećmi rabunkowych lat 90., jeszcze inni wdrapali się aż tutaj dzięki motywowanej egoizmem morderczej pracy. Ta grupa nie ma historii, nie ma spójności, nie ma legitymizacji historycznej czy moralnej, a przez to zamiast etosu ma problem z własną tożsamością. Jedno tylko wie na pewno, choć nie zawsze sobie to uświadamia, a jest to wiedza straszna: jej pozycja jest słaba, sukces pozorny i niestabilny, między nią a biedotą nie ma żadnej poważnej różnicy. Wszyscy jesteśmy homo sapiens i nie jest to wcale powód do dumy. Dlatego trzeba tę różnicę stworzyć, to sprawa najwyższej wagi. Najlepiej wedle starego dobrze znanego psychoanalitykom przepisu: weź wszystko, czego w sobie nie trawisz, czego się wstydzisz oraz czego się boisz, i obrzuć tym Innego, a potem go za to znienawidź. W przypływie weny twórczej uczyń z niego podczłowieka lub zwierzę.
Pogarda dla biednych umacnia wątłą tożsamość wygranych i stwarza pozory solidności ich pozycji. Dlatego trwa, na przekór deklarowanemu przez „średniaków” zrozumieniu natury procesów, które spychają ludzi na margines. Ale jeśli tak ważne dla nas jest samouzasadnianie, jeśli pogarda pełni rolę uspokajającą znerwicowaną potencjalnym upadkiem klasę średnią, skąd właściwie ten boom na Pikkety’ego i lamentowanie nad nierównościami?
Nie wiem. Ale Andrzej Leder pisze w „Prześnionej rewolucji”: „Każde imaginarium, które akceptuje wykluczenie nędzarzy, skazuje się na kryzys i upadek. Tak ślepa na chłopów sarmacka wyobraźnia I Rzeczypospolitej, jak biała demokracja południa Stanów Zjednoczonych niewidząca czarnych, opinia publiczna fin de siecle’u głucha na to, co działo się za kataraktami Konga, czy dzisiejsi teoretycy Zachodu, którzy rozpamiętują przyczyny kryzysu, zapominając o potwornej nędzy »fabryk świata«”. Być może najgorliwsi przeciwnicy społecznych nierówności wśród nas, przerażeni możliwością spadku w dół, tak naprawdę składają tylko teoretyczną daninę pogardzanym po to, by zachować choć małą część istniejącego status quo?”.