Klęska wrześniowa z własną pomocą. Nic tak nie zaszkodziło potencjałowi militarnemu polskiej armii jak powstanie COP

Zawiniła również pogoda, bo cały wrzesień nie padał deszcz. Niemieckie czołgi nie grzęzły na rozmokniętych drogach, a Luftwaffe hulało na bezchmurnym niebie. Nawet Matka Boska zawiodła, odwrotnie niż w sierpniu 1920 r. W tych okolicznościach polskie wojsko musiało pójść w rozsypkę, skoro spadły na niego wszystkie nieszczęścia tego świata. Takie podejście jest bardzo wygodne, bo rozgrzesza przodków i uwalnia współczesnych od konieczności zmierzenia się z niewygodnymi faktami. Jednak wspomniana wygoda bywa bardzo niebezpieczna, bo niczego nie uczy na przyszłość. A przecież warto się zastanowić, czemu już 8 września dywizje pancerne Wehrmachtu dotarły do przedmieść Warszawy, a większość polskich armii została wcześniej rozbita.

Duma z chybionej inwestycji

Jedną z najczęściej przytaczanych przyczyn klęski jest słabe uzbrojenie żołnierzy (co mocno mija się z prawdą). Jednocześnie stałym elementem naszej dumy narodowej jest Centralny Okręg Przemysłowy. Tymczasem nic tak nie zaszkodziło potencjałowi militarnemu polskiej armii jak powstanie COP.

To, że wojna zbliża się wielkimi krokami było dla ludzi rządzących II RP jasne już trzy lata przed jej wybuchem. Na wojenne przygotowania pozostały nam być może tylko dwa lata – oświadczył szef polskiego Sztabu Głównego gen. Wacław Stachiewicz 24 czerwca 1936 r., podczas rozmowy z francuskim attache wojskowym w Polsce gen Charlesem d’Arbonneau. Powołany miesiąc wcześniej przez prezydenta Ignacego Mościckiego Komitet Obrony Rzeczpospolitej radził, jak najskuteczniej przygotować kraj do obrony.

Dzięki informacjom wywiadu wiedziano o intensywnych zbrojeniach III Rzeszy oraz ZSRR. Również Polska próbowała dotrzymać sąsiadom kroku i aż 40 proc. dochodów budżetowych (ok. 700 ml zł) przeznaczano rocznie na siły zbrojne (dziś jest to ok. 8 proc.). Rządzący triumwirat, jaki tworzyli prezydent Ignacy Mościcki, generalny inspektor Sił Zbrojnych marsz. Edward Rydz-Śmigły i minister sprawa zagranicznych Józef Beck rozumiał, iż nadal to zbyt mało.

Dlatego rozpoczęto starania o pożyczenie od Francji 2 mld franków (ok. 800 mln zł) na dodatkowe zakupy uzbrojenia. Paryż wyraził zgodę. W tym momencie do gry wkroczył wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski. Ulubieniec prezydenta Mościckiego roztoczył przed nim wizję połączenia francuskiej pożyczki z rządowymi planami inwestycyjnymi tak, aby za zgromadzony kapitał zbudować 21 fabryk zbrojeniowych. W jednym z uboższych rejonów Polski dziesiątki tysięcy bezrobotnych znalazłoby zatrudnienie, a państwo uniezależniało się od zagranicznych dostawców uzbrojenia. Ale wedle najbardziej optymistycznych planów fabryki COP miały osiągnąć pełne moce produkcyjne w połowie 1940 r.

Na dozbrajanie dzięki nim armii należało doliczyć kolejny rok. Choć coraz więcej przesłanek nakazywało zakładać, iż wojna wybuchnie dużo wcześniej, triumwirat zawiadujący Komitetem Obrony Rzeczpospolitej wybrał opcję: „jakoś to będzie”. W lecie 1939 r. większość fabryk zbrojeniowych COP dopiero zaczynała przygotowywać się do rozpoczęcia produkcji. Na ich wybudowanie i wyposażenie w najnowocześniejszy park maszynowy wydano łącznie ok. 2 mld złotych. Wedle prowadzonych wówczas studiów w Sztabie Głównym koszt wyekwipowania jednej dywizji pancernej wyceniano na 200 do 300 mln zł. Co oznacza, że przedwrześniowa Polska miała w ręku kapitał, za który można by teoretycznie wyekwipować np. 6 dywizji pancernych. Wydano go na fabryki, które bardzo się przydały III Rzeszy.

Optymistyczna prowizorka

Choć od połowy 1938 r. Hitler coraz mocniej naciskał na Warszawę, by zadeklarowała się, czy będzie jego sojusznikiem, czy wrogiem, marszałek Edward Rydz-Śmigły oraz podległy mu Sztab Główny zwlekał z rozpoczęciem przygotowania planu obrony. Tak wielkiego studium operacyjnego nie dało się rozpisać w kilka dni, bo dotyczyło ponad miliona żołnierzy, olbrzymiej masy sprzętu, zaopatrzenia, tras przemarszu, etc. Sztabowcy do pracy wzięli się dopiero 4 marca 1939 r.

Plan zachodni rodził się szybko w pewnej improwizacji, pod wpływem nagłych wydarzeń politycznych. Zawierał on właściwie jedynie: zadania dla poszczególnych armii, zwięzłe wskazówki wykonawcze oraz ogólne Ordre de Bataille (porządek bitewny – przyp. aut.) armii - wspominał szef Oddziału III Sztabu Głównego gen. Stanisław Kopański. Plan „Zachód” był pośpiesznie pisaną prowizorką, imitującą całościowym planem obrony państwa. Na dokładkę twórcy otrzymali wytyczne, że od kwestii militarnych ważniejsze są wymogi polityczne. Polskie armie musiały zająć pozycje jak najbliżej granicy z Niemcami.

Komitet Obrony Rzeczpospolitej uznawał, że najważniejsze jest zademonstrowanie, iż II RP nie odda bez walki Pomorza i ziem zaboru pruskiego. Rozciągnięto więc front na długość aż 1,2 tys. kilometrów, a z powodu późnego rozpoczęcia tworzenia planów operacyjnych zabrakło czasu na budowę umocnień. Co najciekawsze, sztabowcy pracujący pod kierunkiem gen. Tadeusza Kutrzeby nie mieli złudzeń, jak będą wyglądały działania zbrojne. Kutrzeba i jego otoczenie przewidywało, iż Niemcy wykonają zmasowane uderzenia bronią pancerną, wspartą przez lotnictwo bombowe. Wojna zaś przybierze charakter manewrowy. Wobec przewagi wroga, który swoją broń pancerną grupował w dywizje i korpusy, rozmieszczenie głównych sił tuż przy granicy i rozciągniecie linii frontu do granic absurdu było idealnym przepisem na militarne samobójstwo. Mimo to żaden generał nawet nie próbował protestować .

Bezwład decyzyjny

Od połowy 1936 r. dowódca Lotnictwa gen. Ludomił Rayski i jego zwierzchnik Minister Spraw Wojskowych gen. Tadeusz Kasprzycki nie potrafił podjąć decyzji, jakie maszyny powinny zastąpić coraz bardziej przestarzałe samoloty myśliwskie PZL P-7 oraz P-11. Najpierw próbowano zbudować rodzimy myśliwiec, rozpraszając posiadane środki na trzy równocześnie prowadzone projekty (PZL-50 „Jastrząb”, PZL-45 „Sokół, PZL-38„Wilk”). Jednocześnie najlepszych konstruktorów oddelegowano do prac nad bombowcem PZL-37„Łoś” oraz samolotem pasażerskim PZL-44 „Wicher”. Choć polskie lotnictwo najbardziej potrzebowało nowych myśliwców. W końcu panicznie szukano dostawców zagranicznych. Wreszcie w sierpniu 1939 r. zakupiono od Francji 120 nowoczesnych myśliwców Morane-Saulnier MS.406. Pech chciał, że wojna wybuchła przed ich dostarczeniem. Kiedy gen. Rayski i minister Kasprzycki przez trzy lata nie potrafili poradzić sobie z problemem, jednocześnie Polskie Zakłady Lotnicze sprzedały Turcji, Grecji i Rumunii ponad 300 sztuk produkowanego przez nie dużo nowocześniejszego modelu samolotu myśliwskiego PZL P-24. Generał Rayski tłumaczył później, że P-24 był ignorowany przez dowództwo Lotnictwa z powodu dekretu komercjalizacyjnego. Nakazywał on państwowym firmom utrzymywać się z własnych przychodów. Skoro zagraniczni kontrahenci nieustannie zamawiali bardzo udany model P-24 cała produkcja musiała iść na eksport. W efekcie polscy piloci we wrześniu 1939 r. latali na 200 zupełnie przestarzałych myśliwcach. Nie mając szansy zapewnić jednostkom lądowym i miastom osłony z powietrza. Choć i tak udało im się zestrzelić ok. 160 samolotów Luftwaffe.

Deprawacja generalicji

Pomimo nieprzemyślanych decyzji i tak polska armia należała do najlepiej wyposażonych w ówczesnej Europie. Mając świadomość znaczenia broni pancernej udało się ją uzbroić w skuteczną broń do niszczenia czołgów. Było to ok. 1,2 tys. świetnych działek 37 mm projektu Boforsa (mogło być jeszcze więcej, bo wiosną 1939 r. 500 sztuk sprzedano Rumunii i Wielkiej Brytanii), 1,3 tys. armat kal. 75 mm, również zdolnych do zwalczania pojazdów opancerzonych oraz 3,5 tys. znakomitych karabinków ppanc kal. 7,92. W czasie kampanii wrześniowej wyeliminowano z walki około tysiąca niemieckich czołgów z 2,7 tys., jakimi wróg dysponował. Warto się zastanowić, czego potrafiliby dokonać polscy żołnierze, gdyby nie absurdalne plany obronne oraz wyższa kadra dowódcza. W pierwszych dniach września to ona okazywała się często większym zagrożeniem od Niemców.

Rządzący II RP uczynili bardzo wiele, żeby wyeliminować najbardziej wartościowych oficerów. Proces ten trwał lata i przybierał różne oblicza. Po przejęciu władzy przez sanację sukcesywnie usuwano ze służby osoby, które rozpoczynały swe kariery w armiach zaborczych. Jednocześnie promowano legionowych weteranów, bez oglądania się na ich umiejętności. Od początku lat trzydziestych dominująca w obozie władzy koteria pułkowników zadbała, aby o awansie decydowały znajomości i powiązania towarzyskie. Na dokładkę masowo delegowano oficerów na stanowiska w administracji. Służąc w armii zostawali: ministrami, wojewodami, starostami, a także prezesami przedsiębiorstw państwowych. Do zajmowania się doskonaleniem umiejętności militarnych nie mieli głowy, a nawet chęci.

Za to znakomicie odnajdowali się w podlizywaniu najpierw Piłsudskiemu, a potem jego następcom. Gdy w 1938 r. na łamach „Dziennika Wileńskiego” Stanisław Cywiński rzekomo obraził pamięć Marszałka, gen. Stefan Dąb-Biernacki natychmiast posłał oficerów, żeby pobili felietonistę. Demonstrując w ten sposób, jak kocha osobę nieżyjącego już wodza. Ten sam generał we wrześniu 1939 r. otrzymał dowództwo armii „Prusy”, stanowiącej główny odwód polskich sił. Jej zadaniem było powstrzymywać marsz niemieckich wojsk na Warszawę, kiedy Armia „Łódź” rozpocznie odwrót. Kluczowa sekwencja zdarzeń wyglądała następująco. Dowodzący Armią „Łódź” gen. Juliusz Rómmel, kiedy 4 września Niemcy przełamali front, nie potrafił zapanować nad podległymi mu jednostkami, po czym porzucił podkomendnych i uciekł do Warszawy. Wówczas do akcji powinna wejść Armia „Prusy”. Jednak po pierwszym kontakcie z wrogiem gen. Stefan Dąb-Biernacki przebrał się w cywilne ubranie i także zwiał. Na najważniejszym odcinku frontu dowodzenie powierzono niekompetentnym tchórzom. Lepiej mieć lwa na czele owiec, niż owcę na czele lwów – lubił powtarzać Napoleon Bonaparte.

W przypadku kampanii wrześniowej można mówić wręcz o dowodzeniu przez stado baranów. Na północy dowódca Armii „Pomorze” gen. Władysław Bortnowski już trzeciego dnia wojny doznał załamania nerwowego i nie potrafił przez następne dni wydać żadnego rozkazu. Na południu gen. Kazimierz Fabrycy po pierwszych klęskach porzucił swoją armię „Karpaty”. Nawet Naczelny Wódz 7 września postanowił opuścić Warszawę, ewakuując się do Brześcia wraz ze sztabem, choć nie istniało tam żadne zapasowe stanowisko dowodzenia. Swoją decyzją marszałek Rydz-Śmigły pozbawił się możliwości realnego wpływania na działania podległych mu armii. Zamiast koordynować trwający na całym froncie odwrót, spotęgował ogromny chaos. Na tym tle zyskująco prezentowała się sylwetka dowódcy armii „Poznań” gen. Kutrzeby. Nie dość, że potrafił utrzymać kontrolę nad podległymi mu dowódcami i jednostkami, to jeszcze wykazywał się samodzielnością, dużą odpornością psychiczną i talentem militarnym. W tym kontekście najbardziej zaskakuje, że posiadając tyle zalet, udało mu się tak wysoko awansować w przedwrześniowej armii i nikt zawczasu go z niej nie usunął.

Jaki pan taki kram

W godzinie próby okazało się, że II RP była zdolna wystawić milionową, całkiem dobrze wyposażoną armię. Obywatele i żołnierze stanęli na wysokości zadania, dając olbrzymią liczbę przykładów heroicznego poświęcenia. Cały ten potencjał został roztrwoniony przez decyzje ludzi, którzy wzięli na siebie obowiązek dowodzenia wojskiem i zarządzania krajem. W dużej mierze stało się tak dlatego, że całą dekadę lat 30. rządy w Polsce spoczywały w rękach jednego obozu politycznego, który jeszcze przed śmiercią swego twórcy zamienił się w sitwę. Zaś sitwy mają to do siebie, ze bardzo źle tolerują zbyt uzdolnione i samodzielne jednostki. Rzadko też potrafią myśleć perspektywicznie, działać z wyprzedzeniem, czy też dobrze cokolwiek zorganizować. Sitwa jest pod to, żeby trwać u władzy. No chyba, że rządzone przez nią państwo stanie przed wielkim niebezpieczeństwem. Wówczas wszystkie jego słabości są boleśnie widoczne. Nawet bez ciosu w plecy, jaki II RP zadał 17 września Związek Radziecki.