Prof. Friszke: Porównanie zabójstwa prezydenta Gdańska z morderstwem Narutowicza jest w pełni uzasadnione

Żadna śmierć nie powinna iść na marne. Tym bardziej taka, której byliśmy świadkami. Czy zabójstwo prezydenta Gdańska zmieni styl uprawiania polityki w Polsce?

Prof. Andrzej Friszke: W ostatnich latach przeszliśmy zasadniczą zmianę: załamała się solidarność społeczna. Mocno poderwane zostało poczucie wspólnoty, identyfikacji z państwem. Tracimy to, co jest siłą napędową - chęć doskonalenia kraju i umacniania jego miejsca w Europie. Proces eskaluje z każdym rokiem. Coraz więcej ludzi myśli: my lub oni. Obalimy tworzone od 1989 r. państwo i zbudujemy własne według naszej wizji (osobną sprawą jest, jaka to wizja), ale nie ma mowy, żebyśmy z wrogami się układali.

Skąd się to bierze?

Z legend. Żyjemy w fikcyjnym rozumieniu historii, które prowadzi do wiary w jedną rację. Z różnych powodów, najczęściej politycznych i ideologicznych. Bo dla niektórych dobrze brzmi hasło, że Polacy dzielnie i masowo stawiali opór zaborcom, a potem komunizmowi.

A było jak?

Opozycję wobec komunizmu stanowiła dość niewielka grupa. Reszta kraju normalnie funkcjonowała. Mówienie, że cała Polska tkwiła w oporze to nieprawda. Tymczasem jesteśmy karmieni mitami, co jest szkodliwe. Szczególnie, gdy chodzi o ocenianie biografii polskich elit. W ten sposób można każdego zmanipulować, znaleźć niewygodny fragment z przeszłości i wrzucić do worka z napisem: zdrajca.

Dziś mówimy o podziałach, a kiedyś ich nie było?

Zawsze byliśmy podzieleni, tylko według różnych reguł. Mieliśmy elity postszlacheckie, starą inteligencje, a obok lud chłopski. Z tego rozdziału wynikały, głęboko zakorzenione, nieufność, czasem nienawiść. Ten podział nakładał się na sposób mówienia o polityce, elitarny i ludowy. W okresie „Solidarności” też istniał podział. Na tych, co próbowali politykować, układać programy, osiągać rzeczy możliwe oraz radykałów pragnących „nowego początku”, w którym zmieni się wszystko i będzie pięknie. Zbudowanie jednego ruchu godzącego różne postawy możliwe było dlatego, że miał on silnych przywódców.

Ale nie dość silnych, by przetrwali konfrontację z wolną Polską.

Pękniecie w postrzeganiu przywódców „Solidarności” wynikło z tego, że dla części społeczeństwa przemiany po 1989 r. były niezwykle bolesne. Przede wszystkim w aspekcie ekonomiczno- społecznym. Niektórzy, głównie robotnicy i inżynierowie z państwowych, bankrutujących zakładów pracy, zostali zdeklasowani, utracili życiową stabilizację. Z poczucia niesprawiedliwości rodziły się teorie spiskowe, oskarżenia o zdradę. Ci ludzie często przekazują młodszemu pokoleniu taką narrację, że 1989 rok wygrali komuniści, a demokratyczne państwo jest kontynuacją PRL. Od sędziów poczynając, a na każdym przeciwniku takiego myślenia kończąc. Chcą rewolucji, końca państwa w jego obecnym kształcie. Łatwo do nich dotrzeć przekazem, że wystarczy obalić złe elity, a ciemiężony lud poradzi sobie z resztą. Radykałowie z tego nurtu wykrzykują więc: Raz sierpem, raz młotem czerwona hołotę. Różnica ostatnich lat polega na tym, że ideologia skrajności weszła do głównego politycznego nurtu.

Jak do tego doszło?

Elity opinii utraciły kontrolę nad przekazem. W internecie każde oszczerstwo może zostać wykrzyczane, nie ma weryfikacji prawda-fałsz. Politycy powinni chociaż podjąć próbę kontrolowania i wychowywania swoich co bardziej krewkich wyznawców. Tymczasem proces poszedł w odwrotnym kierunku. Część liderów zaczęła się dostosowywać do najmniej wybrednej publiczności. I mówić jej językiem. Tak w mediach społecznościowych, niektórych telewizjach i gazetach powstał biało – czarny świat. W teorii proces jest do odwrócenia: gdyby udało się wrócić do klasycznego rozumienia polityki jako troski o dobro wspólne, co wymaga dialogu i kompromisu. I izolowania ekstremistów.

Dziś słychać dwa apele. Pierwszy to, by zło dobrem zwyciężać. Drugi jest nawoływaniem do ustawienia pod pręgierzem winnych eskalacji przemocy na tle politycznym.

Słowa ks. Jerzego Popiełuszki padły w określonym czasie historycznym. Wątpię, by dziś zostały przyjęte z równą pokorą. A poza wszystkim, co by miały oznaczać? Scenariusz twardych rozliczeń też się nie uda. Obawiam się, że jeśli nakręcanie spirali nienawiści będzie trwało nadal, to nie wiem, czym to się skończy. Gdy dwa lata temu wyraziłem obawę, że zmierzamy do przelewu krwi, mało kto uznał to za prawdopodobne. I dostało mi się w internecie solidnie za te słowa.

Niektórzy przyrównują zabójstwo Pawła Adamowicza do zamordowania prezydenta Gabriela Narutowicza w Zachęcie w 1922 r. Przesada?

To prawomocne porównanie i samo się nasuwa. Tam zabójcą był artysta, krytyk, autor podręcznika do malarstwa. Tu zwykły człowiek bez dorobku. Wtedy strzały z rewolweru, teraz ciosy nożem. Ale te różnice to błahostki. Schemat jest podobny. Agresywna dehumanizująca propaganda, budowanie ciężkich politycznych oskarżeń i podatny grunt, czyli osoba zaburzona psychicznie, która postanawia wziąć sprawy w swoje ręce. Chce być wykonawcą aktu sprawiedliwości dziejowej…

Na czym polegała „wina” Adamowicza”?

Był częścią chorego wyobrażenia rzeczywistości, jedną z czołowych postaci rzekomego „układu”, który rządził Polską. Wieloletni prezydent miasta, człowiek sukcesu, budujący nowoczesne społeczeństwo obywatelskie, a jednocześnie osoba, na którą spadały ciężkie podejrzenia, czy to ze strony komisji ds. Amber Gold, czy prokuratury badającej sprawę nieruchomości. Dla kogoś, kto wierzy w skorumpowany układ elit III RP, Adamowicz był jego wybitnym przedstawicielem. Ci, co pisali o nim w taki sposób, współtworzyli ten przekaz.

Czy inni politycy kojarzeni z tą elitą mają się teraz czego obawiać?

Myślę, że ich obawa jest uzasadniona. Nikt już dziś nie da gwarancji, że podobna sytuacja się nie powtórzy. Dlatego to moment, by odpowiedzialni ludzie w Polsce zdecydowali się na odważne posunięcia. Grożenie śmiercią, także w internecie, powinno być bezwzględnie ścigane, administratorzy powinni kontrolować i usuwać pojawiające się w sieci anonimowe oszczerstwa. To minimum. Zdecydowanie więcej oczekiwałbym od Kościoła. Tego samego, który w stanie wojennym swoją odważną postawą nie dopuścił do eskalacji przemocy. Teraz jest ostatni moment, by powiedział: stop agresywnej polityce i mowie nienawiści, Ewangelia mówi o miłości i szacunku wobec bliźniego. W sprawie Narutowicza Kościół milczał. A to milczenie zachęcało innych do działania. Jeden z najbardziej aktywnych w nagonce na Narutowicza w 1922 r. prawicowych publicystów Stanisław Stroiński, po zamachu zatytułował swój artykuł: „Ciszej nad tą trumną”. Nie poczuwał się do winy, choć przyczynił się swoimi wcześniejszymi artykułami do zamachu na prezydenta.