W przeszłość odchodzi jej liberalny model oparty na negocjacjach i kompromisie. Przed nami stulecie gwałtownych wewnętrznych konfliktów, które będą rozdzierać polityczne wspólnoty na całym świecie. Przewagę zyskują w nich bowiem sektarianie, zwolennicy polityki traktowanej na religijną modłę niedopuszczający możliwości kompromisu z przeciwnikami. Zwolennicy porozumienia zostają zepchnięci do defensywy. Wiek XXI - twierdzi Margalit - będzie stuleciem małych, ale katastrofalnych w skutkach wojen domowych.
p
Karolina Wigura: Nieustannie podkreśla pan, że sposób, w jaki analizowaliśmy politykę w XX wieku, jest zupełnie nieadekwatny do jej obecnego kształtu. A już w szczególności do sytuacji na Bliskim Wschodzie. O ile jeszcze do niedawna polityka oparta była na kompromisach, dziś już tak nie jest...
Avishai Margalit*: Taka jest główna teza mojej najnowszej książki "Compromises and Rotten Compromises" (Kompromisy i zgniłe kompromisy). Piszę w niej, że XXI wiek to czas, kiedy kompromisy coraz częściej będą uważane za zgniłe i niewarte starań. To doprowadzi między innymi do sytuacji, w której - inaczej niż w XX wieku - większość wojen będzie konfliktami wewnątrz państw, a nie między państwami. Innymi słowy czeka nas stulecie wojen domowych. Nie będą one przypominać totalnych wojen światowych z ubiegłego wieku - skala konfliktu jest tu znacznie mniejsza. Będą za to dłuższe, trudniejsze, bardziej gorzkie. Ominą tylko nieliczne miejsca na świecie.
Odrzucenie wszelkiego kompromisu symbolizuje w naszym świecie islamski fundamentalizm. Jego istotą jest właśnie odrzucenie wszelkich negocjacji. Tymczasem pan apeluje, byśmy w ogóle przestali używać słowa fundamentalizm...
Tak, o fundamentalizmie powinniśmy w ogóle zapomnieć. To pojęcie ma tyle konotacji, że nikt nie wie, o co tutaj chodzi. O pomieszanie scenerii religijnej i politycznej w Stanach Zjednoczonych? O prezydenta Iranu? A może o bin Ladena? Zaciera się różnica między fundamentalizmem a politycznym islamizmem, czyli zjawiskiem promowania agresywnej ideologii islamskiej w polityce. Mówiąc fundamentalizm, mamy zazwyczaj na myśli islamistów, a przecież istnieje bardzo wiele społeczeństw fundamentalistycznych w sensie religijnym - na przykład społeczeństwa prymitywne - które nie są agresywne. Potrzebujemy nowych pojęć, dlatego w mojej książce używam terminów "sektarianizm" i "sektorializm". To pojęcia o wiele subtelniejsze, może trudniejsze do zdefiniowania, ale lepiej opisujące naszą współczesną rzeczywistość. A przy tym to dwa najbardziej charakterystyczne zjawiska dla świata wieku XXI. To one będą kształtować rzeczywistość polityczną następnych stu lat.
Czym jest sektarianizm? Pisze pan, że to szczególny stan umysłu...
Zacznijmy od tego, że istnieją dwa zasadnicze typy polityki: ekonomiczny i religijny. Typ ekonomiczny podporządkowany jest zasadom wolnego rynku. W takiej polityce wszystko można wymienić na coś innego. O wszystko można się targować. Działanie polega więc przede wszystkim na zawieraniu umów i kolejnych kompromisach. Ekonomiczna wizja polityki pozostawia bardzo niewiele miejsca dla autorytetu i ceremonii. Autorytet zostaje zastąpiony przez podmioty dysponujące określoną siłą negocjacyjną i umiejętnością wprowadzania w życie wypracowanych umów. To wizja polityki dla chodzących twardo po ziemi. Jej protagoniści wyglądają bardziej jak urzędnicy w szarych garniturach niż bohaterowie w szkarłatnych płaszczach. Z kolei w religijnym sposobie postrzegania polityki przeważa perspektywa sakralna. To znaczy, że rzeczy nie są na sprzedaż, są niepodzielne, a więc nie mogą podlegać negocjacji czy jakimkolwiek kompromisom. Gdy Żydzi modlą się przy chanukowych świecach, mówią, że świece są święte i nie wolno patrzeć na nie ani używać ich światła w celu innym niż wyrażenie chwały wielkiego imienia Boga. Gdy przeniesiemy ten typ myślenia do polityki, otrzymamy stwierdzenie, że skoro życie embrionu jest święte, nie wolno nam dzielić ciąży na trymestry i arbitralnie decydować, kiedy możemy dokonać aborcji, a kiedy nie. Religijna wizja polityki unika dramatyczności. Państwo w czasach wojny ma prawo zwrócić się do swoich obywateli z prośbą o ofiarę z ich życia. Polityka zaczyna pełnić funkcję religijnych ram nadających ludzkiemu życiu sens.
Ekonomiczny i religijny to dwa typy idealne, uzupełniające się nawzajem w realnym świecie. Większość z nas uważa za prawomocne oba te rodzaje polityki.
Tak, postrzegamy politykę dwojako. W okresach wojen czy kryzysów bardziej jesteśmy skłonni patrzeć na nią z punktu widzenia religijnego. W okresach pokoju i dobrobytu - odwrotnie. Ci, którym brakuje tej umiejętności dwojakiego spojrzenia, to właśnie sektarianie. Oni patrzą na politykę wyłącznie z punktu widzenia religii. Choć sami - to wielki paradoks - niekoniecznie muszą być religijni. Gdy rola takich osób wzrasta, kończą się negocjacje. I wtedy słyszymy na przykład, że terytorium Izraela jest dobrem religijnym i nie podlega żadnym negocjacjom. Wzrost sektarianizmu to w gruncie rzeczy wzmocnienie obrazu polityki jako sfery, gdzie nie ma żadnych kompromisów. Problem nie tkwi w religijności, lecz w niechęci do kompromisu.
Podał pan przykład, w którym główną rolę niekoniecznie muszą odgrywać przesłanki religijne. Wiele osób, powołując się na polityczny realizm, twierdzi, że negocjowanie terytorium Izraela może się skończyć jego całkowitym zniknięciem z mapy świata. Im nie chodzi o to, że to jest ziemia święta. Ale o to, że Izrael jest ze wszystkich stron otoczony przez wrogie państwa...
Nie zgadzam się, że każdy kompromis musi być zgniły. Nawet nie spostrzegliśmy, gdy kompromis stał się brudnym słowem oznaczającym zdegenerowaną rzeczywistość. Dlatego angażuję się w powstawanie szkół, do których chodzą wspólnie żydowskie i arabskie dzieci. Uczą się razem, razem obchodzą święta - swoje i dzieci wyznających inną religię. Mam nadzieję, że w przyszłości doprowadzę do powstania żydowsko-arabskiej komisji, która będzie wspólnie pisać naszą historię.
Komisje podobne do tej, o której pan wspomniał, funkcjonują co prawda w Niemczech i we Francji, gdzie tworzone są też wspólne podręczniki. To przykład godny pozazdroszczenia. Ale już na przykład polityka polsko-niemiecka jest do tego stopnia obciążona kwestiami spornymi, że pisanie wspólnych podręczników to rzecz niezmiernie trudna. I dlatego trudno mi też sobie wyobrazić coś takiego w wypadku Izraela i Palestyny, gdzie wzajemne uprzedzenia, bardzo często nienawiść, są nadzwyczaj silne.
Dziś największy problem nie polega tak naprawdę na tym, że Izrael i Palestyna nie mogą zawrzeć kompromisu politycznego, lecz na tym, że wewnątrz tych społeczności może dojść do wojny domowej.
Z czego to wynika?
W czasach mojego dzieciństwa Izrael nie był jeszcze niepodległym państwem. Była to sytuacja pełna napięcia, ale ten wczesny Izrael miał cechę, która zapobiegła pogrążeniu się społeczeństwa w wojnie domowej. Chodzi o bardzo silną potrzebę budowania wspólnoty opartą zarówno na przekonaniu, że Żydzi muszą być solidarni, aby bronić własnego bezpieczeństwa, jak i na ideach syjonistycznych. I taka jest właśnie podstawowa różnica między sektarianizmem a sektorializmem. Podczas gdy sektarianizm potrafi doprowadzić do wojny o małe różnice w poglądach, sektorializm oparty jest mimo wszystko na wierze, że istnieje jakaś wspólnota, którą można budować. Potem powstało państwo Izrael i wszystko się zmieniło. Pamiętam, że już w latach 50. pojawiły się dramatyczne podziały przebiegające nawet wewnątrz rodzin, dotyczące tego, jak ktoś postrzegał Związek Radziecki. Dziś nastawienie Żydów nieustannie waha się między sektorializmem a sektarianizmem. Weźmy na przykład osadników na Zachodnim Brzegu umieszczonych tam niedawno z przyczyn ideologicznych. Nie wiemy, co by się stało, gdyby zostali zmuszeni do wyprowadzenia się stamtąd. Ci, których nazywam sektorialistami, są zwykle skłonni protestować, ale nie walczą z własnym wojskiem i policją. Co innego sektarianie - oni gotowi są opierać się ewakuacji wszelkimi metodami, ryzykować wojnę domową. Podczas ostatnich ewakuacji przeważyło ostatecznie stanowisko sektorialistów. Nikt jednak nie jest w stanie zagwarantować, że to się nie zmieni. Gdy sektarianie dojdą do wniosku, że mogą liczyć na poparcie większości społeczeństwa, postawią wszystko na jedną kartę.
A co z Palestyńczykami?
Są rozdarci tak jak my. Wielu z nich uważa podział wspólnoty na zwolenników Hamasu i Fatahu za czwartą fitnę, wojnę wewnątrz islamu. Jedna strona obwinia drugą o grzech podziału wspólnoty. Dziś zarówno Żydzi, jak i Palestyńczycy obawiają się, że dojdzie do wojny domowej. Zewnętrzna presja prowadzi do nasilenia wewnętrznych walk. To nieprawda, że w wypadku zewnętrznej presji wspólnota się jednoczy. Spójrzmy na przykłady historyczne. Dokładnie to stało się z zelotami żyjącymi pośród Żydów w czasach Drugiej Świątyni. Wystarczyło, by Rzymianie zaczęli wywierać presję i zeloci podjęli walkę z Żydami! Dokładnie tak samo jest w wypadku Iraku po amerykańskiej inwazji. Zewnętrzna presja zwiększa napięcia między poszczególnymi grupami. I tu trzeba sobie powiedzieć jedno: zewnętrzna presja Zachodu także miała wpływ na rozrost sektarianizmu na Bliskim Wschodzie. W wielu wypadkach tak było. A już na pewno, gdy chodzi o Irak. Jedynym efektem amerykańskiej interwencji była zamiana tyranii na wojnę domową. To niezbyt korzystny rezultat. Bo jak słusznie pisał Hobbes, lepszy jest najgorszy despota, który potrafi utrzymać pokój, niż anarchia i wojna domowa.
Powiedział pan, że Zachód jest w pewnym stopniu odpowiedzialny za sektarianizm na Bliskim Wschodzie. Jednocześnie słyszymy głosy, że bliskowschodnia polityka Stanów Zjednoczonych jest powiązana z istnieniem izraelskiego lobby wywierającego presję na amerykańską administrację. Taką opinię wygłaszają nie tylko odwieczni wrogowie Izraela. Jest ona na przykład główną tezą opublikowanej w ubiegłym roku bardzo głośnej książki Johna Mearsheimera i Stephena Walta...
To prawda, że w Ameryce istnieje bardzo silne izraelskie lobby. Jednak istnieją również inne, nie mniej silne. Choćby takie jak National Rifle Association (organizacja broniąca nieograniczonego prawa do posiadania broni przez obywateli - przyp. red.). Jeśli więc ktoś wyobraża sobie, że lobby izraelskie jest tym, które manipuluje polityką amerykańską, to gratuluję mu bujnej wyobraźni. Tak naprawdę w Ameryce najsilniejsze jest dziś lobby neokonserwatywne. To ono wykorzystuje lobby izraelskie, żeby wpływało na rząd Stanów Zjednoczonych. To oni przekonywali, kogo się dało, do interwencji w Iraku. Jeśli przyjrzymy się uważnie całej sprawie, zrozumiemy, że Izrael, choć oczywiście poparł działania USA, tak naprawdę nie był gorącym entuzjastą tej wojny. To, o czym naprawdę marzy Izrael, to wojna z Iranem, nie z Irakiem. Tak więc jest coś prawdziwego w myśleniu Mearsheimera i Walta - lobby rzeczywiście funkcjonuje. Jednak jego istnienie jest sprawą tak oczywistą, że nie widzę powodu, by poświęcać mu aż całą książkę.
Pytanie o to, kiedy dojdzie do przełomu w stosunkach na Bliskim Wschodzie, pozostaje na razie bez odpowiedzi. Dotyczy ono kraju, w którym pan żyje i który właśnie obchodził sześćdziesięciolecie swej niepodległości. Czy jest pan w stanie wyobrazić sobie pokój?
Można mieć nadzieję. Ale tylko, jeśli przyjmiemy, że tych, których uważamy za innych, trzeba i można zrozumieć, a nie, że musimy z nimi walczyć. Proszę sobie przypomnieć, że w czasach gdy Europa toczyła wyłącznie wojny - w XVII wieku - na Bliskim Wschodzie nie dochodziło do żadnych poważniejszych konfliktów. Za panowania imperium otomańskiego, niemal aż do końca jego istnienia, Bliski Wschód był niepodobny do Europy. Nie był areną konfrontacji. Dlatego jeszcze raz powtarzam: to, co prowadzi do wojny domowej, to nacisk z zewnątrz i czynienie wszystkich różnic politycznymi, niepodlegającymi negocjacjom. Musimy to zrozumieć, jeśli chcemy chociaż w części poprawić stosunki między Żydami i Palestyńczykami.
p
*Avishai Margalit, ur. 1939, izraelski filozof, profesor Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Zajmuje się filozofią społeczną, filozofią języka oraz historią idei. Wykładał m.in. w Oksfordzie, Harvardzie i Princeton. Jego najważniejszą książką jest "The Decent Society" (1996) - wizja społeczeństwa, w którym podstawową więź stanowi uznanie przyrodzonej godności każdego człowieka. W Izraelu Margalit jest znanym rzecznikiem dialogu palestyńsko-żydowskiego. Jego inne książki to m.in. "Meaning and Use" (1979), "Idolatry" (1991) oraz "The Ethics of Memory" (2002). Po polsku ukazał się napisany wspólnie z I. Burumą "Okcydentalizm" (2005) - fragment tej książki opublikowaliśmy w "Europie" nr 64 z 22 czerwca 2005 roku.
