Subskrybuj nas na Youtube
Światowe Dni Młodzieży, które rozpoczną się 26 lipca, mają być wielkim przeżyciem duchowym. Okazuje się – co wynika z kwerendy przeprowadzonej przez nas w pięciu parafiach z Mazowsza, Pomorza i Dolnego Śląska – że zainteresowanie Polaków uczestniczeniem w wydarzeniu jest mniejsze, niż przypuszczali hierarchowie kościelni, politycy i urzędnicy. Młodzi wolą obejrzeć ŚDM w telewizji. Nie chcą stać się łatwym celem dla terrorystów. Zapewnienia szefa MSWiA Mariusza Błaszczaka, że będzie bezpiecznie, niewiele dają. Polacy wiedzą swoje, niezależnie od skali prawdopodobieństwa zamachu. Spora w tym zasługa polityków, którzy w ostatnich latach niemal do perfekcji opanowali zarządzanie lękami ludu. Dziś zbierają tego owoce.
Lęk zaprogramowany
Połowa roku 2000. Lech Kaczyński, były prezes NIK, chwilowo poza polityką, jedzie pociągiem na zajęcia ze studentami. W pewnym momencie odbiera telefon od żony, która informuje go, że będzie za chwilę dzwonił do niego premier Jerzy Buzek. Szef rządu chciał, aby Kaczyński został ministrem sprawiedliwości. Zaczyna się najlepszy politycznie okres dla późniejszego prezydenta. Staje się szeryfem stojącym na straży publicznego porządku, Polacy dostrzegają w nim jedyny jasny punkt rządu AWS.
Lech Kaczyński chroni Polaków przed bandytami codziennie. Regularność, z jaką organizowane są konferencje ministra sprawiedliwości, zasługuje na szacunek. W poniedziałek poznajemy historię zabójstwa, we wtorek dowiadujemy się o brutalnym zgwałceniu, środa to informacja o pobiciu ze skutkiem śmiertelnym, w czwartek znowu zabójstwo, a w piątek drobne podsumowanie tygodnia. Każde z wystąpień okraszone jest wskazaniem, co należy zrobić, aby w Polsce żyło się bezpieczniej. Najlepiej zaostrzyć kary.
Wydawać się może, że Polacy, wierząc w skuteczność szeryfa, poczuli się bezpieczniej. Bądź co bądź żyliśmy w przekonaniu, że ktoś nas broni przed bandytami. Okazuje się jednak, że było przeciwnie. Na jesieni 2000 r. w badaniu przeprowadzonym przez CBOS aż 82 proc. respondentów odpowiedziało „nie” na pytanie, czy Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie. W ciągu zaledwie 12 miesięcy odsetek negatywnych odpowiedzi wzrósł o blisko 20 proc. To liczba daleko przekraczająca błąd statystyczny. A nie pojawiały się wówczas informacje o zamachach terrorystycznych, jako że byliśmy jeszcze przed tragicznymi zdarzeniami z Nowego Jorku. Mówiąc wprost: wydarzenia krajowe spowodowały, że 1/5 Polaków, która uważała jeszcze niedawno, że Polska jest bezpieczna, zmieniła zdanie.
Teorię, która próbowała wyjaśnić przyczyny wzrostu poczucia zagrożenia, skonstruował wiele lat temu prof. Jan Widacki, były poseł SLD. Jego zdaniem kluczowa była rola, którą przyjął Lech Kaczyński. Styl prowadzenia przez wspomnianego ministra tej kampanii, konflikt ze środowiskiem naukowym prawniczym, sama częstość publicznych wystąpień ministra i jego doradców, komentowanie przez niego w mediach każdego pojedynczego przypadku drastycznego przestępstwa, które zostało popełnione w liczącej blisko 40 mln mieszkańców Polsce (co zapewnia dostateczną liczbę pojedynczych drastycznych przypadków), jego spektakularne decyzje kadrowe w prokuraturach – wszystko to spowodowało, że zagrożenie przestępczością i rzekoma konieczność drastycznego zaostrzenia kar dla jej zapobieżenia, za czym jawnie opowiadał się minister, stało się jednym z ważniejszych tematów w mediach. Przyniosło to z całą pewnością dwie konsekwencje: popularność ministra i proporcjonalny do niej wzrost poziomu poczucia zagrożenia w społeczeństwie. To ostatnie będzie tym bardziej napędzać to pierwsze. Minister w pełni sobie zasłużył na tytuł »administratora strachu« – stwierdził prof. Widacki w jednym ze swoich opracowań.
Taktyka Lecha Kaczyńskiego okazała się skuteczna. Na fali jego popularności powstało Prawo i Sprawiedliwość. Minister sprawiedliwości został najpierw prezydentem Warszawy, a następnie prezydentem Polski.
Lekcja ponad podziałami
Kreowanie strachu jest ponadpartyjne. Nie jest tak, że PiS robi coś złego, a Platforma Obywatelska czy Nowoczesna działają idealnie.
Panuje przekonanie, że to partie prawicowe popierają rozszerzanie katalogu kar lub zwiększanie ich wymiaru. A przecież – na co zwraca uwagę dr Paweł Waszkiewicz z Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Warszawskiego, autor „Traktatu o dobrej prewencji kryminalnej” – wystarczy sobie przypomnieć, kto był w Polsce za penalizacją posiadania niewielkiej ilości narkotyków na własny użytek. Wszystkie partie, w tym SLD. Mamy też przykłady prezydenta USA Billa Clintona czy premiera Wielkiej Brytanii Tony'ego Blaira, którzy w zaostrzeniu polityki karnej widzieli rozwiązanie problemów. Podział na prawicę i lewicę jest więc w tym przypadku czysto iluzoryczny.
Następny przykład: ustawa o bestiach. Projekt, który był nagłośniony w mediach w monstrualnej skali, był przyjmowany po to, by rozwiązać problem związany z... dwiema osobami. Mimo protestów specjalistów z zakresu ochrony praw człowieka oraz konstytucjonalistów ustawa została przyjęta przytłaczającą większością głosów. – Ta ustawa jest idealnym przykładem na to, że politycy – i to wszystkich opcji – boją się zagłosować przeciwko rozwiązaniom zaostrzającym podejście państwa do przestępców. A że przy okazji złamanych zostanie kilka artykułów konstytucji? Trudno – uważa Paweł Waszkiewicz.
I nie była to przecież ustawa przyjmowana za rządów PiS. Jej motorem napędowym była teoretycznie liberalna PO. Warto zresztą w tym miejscu przypomnieć wypowiedź Stefana Niesiołowskiego (PO). Komentował on sprawę amnestii z 1989 r., która objęła między innymi skazanego za cztery zabójstwa Mariusza Trynkiewicza. Niesiołowski, przyznając się do błędu sprzed wielu lat, gdy popierał amnestię, powiedział: Każdy myślał, że w ciągu 25 lat on zdechnie w tym więzieniu.
Nie chodzi więc o krytykę jednej partii, lecz o zwrócenie uwagi na generalny problem zamieniania się polityków w mężów opatrznościowych. Przynosi to zdecydowanie więcej szkody niż pożytku. Lech Falandysz o mechanizmie męża opatrznościowego mówił już w 2001 roku.
Mechanizm tego zjawiska jest mniej więcej taki: zagrożeni przestępczością żądamy surowych kar. Przychodzi wielki reformator, upragniony zbawca, który zaostrza kodeks karny i wydaje wytyczne organom ścigania. Organy nie są jednak głupie i zalecenia te wykonują w specyficzny sposób. (...) I zgarnia się tych, których zgarniać najłatwiej, którzy nie wymagają długotrwałych wysiłków. Po co się uganiać bez powodzenia za zawodowcami, skoro w zasięgu ręki tylu nieporadnych, pijaczków, narkomanów i innych nędzarzy – pisał Falandysz na łamach „Wprost”.
Szeryfowanie
Badania CBOS, o których wspominaliśmy wcześniej, przeprowadzone w 2000 roku, nie są wyjątkiem. To, że czujemy się mniej bezpiecznie, gdy pokazywane są nam przypadki brutalnych przestępstw, nawet w kontekście ich zwalczania, jest naturalne. O mechanizmie opowiada nam dr Paweł Waszkiewicz.
– Badania potwierdzają, że im więcej kontroli na lotniskach, im więcej kamer na ulicach, tym ludzie czują się mniej bezpiecznie. To pewien paradoks, że instalacja monitoringu jest co do zasady pożądana przez obywateli, a jednocześnie zmniejsza ich jakość życia, bo przypomina o nieustannym zagrożeniu – wskazuje Waszkiewicz.
– „Szeryfowanie” w polityce, medialne nagłaśnianie każdego drastycznego przestępstwa nie zwiększa poczucia bezpieczeństwa obywateli. Jest wprost przeciwnie. Słyszymy o zabójcy, najlepiej seryjnym, i tworzymy sobie obraz świata, w którym takie osoby czyhają na nasze życie. Statystycznie taka myśl jest oczywiście nieuzasadniona, ale tak po prostu się dzieje – dodaje.
Co jednak istotne, obywatele sami wpychają się w macki systemu walki z przestępczością, choćby był on skrajnie niewydolny. Przykład? Monitoring. Doktor Waszkiewicz twierdzi, że jesteśmy w stanie bardzo wiele poświęcić w imię bezpieczeństwa. Nie widzimy tego, bo to się dzieje stopniowo. Ale przecież gdyby ktoś spytał Polaków w 1989 roku, czy chcą, żeby ulice miast, ich domy i zakłady pracy były nadzorowane przez kamery, z których obraz trafia do centrów monitoringu, wyśmialiby pytającego. A teraz lekką ręką stawia się tysiące urządzeń, które mają nam pomóc w walce z przestępczością. Jak pisał choćby magazyn „The Economist”, nie ma związku między wzrostem liczby urządzeń do inwigilacji a spadkiem liczby przestępstw. Sprzęt – jeśli rzeczywiście działa, a jakość nagrania jest dobra oraz dopisze trochę szczęścia – sprzyja wykryciu sprawcy, a nie ochronie porwanego czy katowanego na śmierć obywatela.
Kochamy ten teatr
Skoro czołowe badania naukowe przeprowadzane na całym świecie pokazują, że rzeczywisty wzrost bezpieczeństwa obywateli oraz realny spadek przestępczości zależy bardziej od zapalonych latarń po zmroku niż od tego, że morderca trafi za kratki na 25 zamiast na 15 lat, dlaczego politycy co do zasady wybierają i realizują ten drugi wariant? Powodów jest co najmniej kilka.
Pierwszy, najbardziej banalny: łatwiej jest zaostrzać kary. Polityka karna – czym radykalniejsza, tym lepiej – genialnie się sprzedaje w mediach. Przykrywa inne tematy, często te, w których działanie jest o wiele bardziej skomplikowane. Nie da się bowiem napisać ustawy, która zagwarantuje wzrost eksportu polskich produktów na Zachód. Ale już ustawę, która zwiększy sankcje dla pedofilów czy zabójców – bez problemu.
– Dużo lepiej medialnie sprzedaje się dyskusja o zwiększeniu kar za najpoważniejsze przestępstwa czy przecięcie wstęgi w nowym centrum zarządzania antyterrorystycznego niż debata o prewencji czy resocjalizacji. Otrzymujemy prosty przekaz idący od polityków: jest źle, ale my was obronimy. Nie jesteśmy „mięczakami”, bandyci mają się nas bać – spostrzega dr Paweł Waszkiewicz.
Bez wątpienia Polacy lubią trochę teatru: tak w polityce, jak i bezpieczeństwie. Można to bez trudu dostrzec na przykładzie kontroli, którym się dobrowolnie poddajemy. Stało się to szczególnie widoczne od czasu, gdy każdy obywatel czuje, że jest na froncie walki z terroryzmem.
– W wielu przypadkach mamy do czynienia z teatralizacją bezpieczeństwa. Najlepszy przykład to kontrola na lotniskach. Poświęcamy bardzo dużo czasu na sprawdzanie bagażu, kontrolę osób. A gdy sprawdza się skuteczność tych systemów, okazuje się, że jest ona znikoma. Obsługa lotniska znajduje widelec u emerytki, a broń czy ładunki wybuchowe nie są wyłapywane. Ludzie jednak chcą wierzyć, że stosowane mechanizmy działają, że nie jesteśmy bezbronni wobec terroryzmu, o którym się tyle mówi – potwierdza dr Paweł Waszkiewicz.
Politycy jedynie odpowiadają na zapotrzebowanie społeczne. Nawet jeśli jest ono dość irracjonalne.
– Bo czy świat, w którym żyjemy obecnie, jest obiektywnie mniej bezpieczny niż ten 10, 20 czy 50 lat temu? Niekoniecznie, a wręcz – wedle choćby publikowanych regularnie policyjnych statystyk – zupełnie spokojny. Rośnie wykrywalność przestępstw, a w Polsce raczej maleje liczba pospolitych czynów, jak rozboje czy kradzieże samochodów. Jednocześnie z portali informacyjnych wyłania się obraz niekończącej się brutalnej wojny, w której giną niewinni ludzie – zwraca uwagę Katarzyna Szymielewicz, prezeska Fundacji Panoptykon.
Kolejny powód, dla którego można mówić o zaszczepianiu w obywatelach poczucia zagrożenia, to wiara w to, co się mówi. Wspomniany Lech Kaczyński nie zamieniał się przecież wcale w szeryfa tylko po to, by rosła jego popularność. Wierzył, że twarda ręka, zwracanie uwagi na nieprawidłowości oraz zaostrzanie sankcji przyniesie skutek w postaci spadku przestępczości. To myślenie, którym kieruje się wielu polityków. Mimo że nie mają racji, mają solidne podstawy ku temu, by wierzyć we własne słowa. Raz, że bez trudu znajdą się osoby, które potwierdzą, iż zwiększanie kar przekłada się na spadek przestępczości, a dwa – jeśli o czymś mówimy na co dzień, zaczynamy w to wierzyć.
Obecny minister sprawiedliwości Zbigniew Ziobro czerpie z nauk Lecha Kaczyńskiego garściami. Jego model działania zaczyna coraz bardziej przypominać politykę byłego ministra i prezydenta.
Odrębny byt
Paweł Waszkiewicz w swoim „Traktacie o dobrej prewencji kryminalnej” słusznie zauważa, że można mówić o tym, iż faktyczny stan bezpieczeństwa często stanowi odrębny byt od poczucia bezpieczeństwa. Przykładowo bowiem ryzyko stania się ofiarą zabójstwa dokonanego przez seryjnego sprawcę (ok. 1 do 40 milionów) jest o wiele mniejsze niż szansa wygrania szóstki w Lotto (1 do 13 983 816). A jednak oba te zdarzenia pobudzają naszą wyobraźnię, budzą emocje odwrotnie proporcjonalne do szansy ich zaistnienia.
– Wpisuje się to w powszechny mechanizm psychologiczny przypisywania dużo większego prawdopodobieństwa niż faktyczne zjawiskom rzadkim, ale widowiskowym – podkreśla Waszkiewicz.
A politycy z tego – czy bardziej, czy mniej świadomie – korzystają.
Remedium na wspomniane na początku obawy Polaków związane ze Światowymi Dniami Młodzieży ma być ustawa antyterrorystyczna. Już sam sposób jej uchwalania jest zadziwiający. W momencie pisania tych słów cały czas mamy do czynienia z projektem ustawy. Nie można jednak wykluczać, że już po 24 godzinach, w chwili czytania tekstu przez pierwszych zainteresowanych, będziemy mieli już uchwaloną ustawę. Pośpiech i chęć wprowadzenia nowych rozwiązań – co ważne, zdaniem wielu ekspertów niezgodnych z konstytucją – jest ogromna. Wielka jest też chęć przekonania społeczeństwa do potrzeby wdrożenia nowej, lepszej polityki bezpieczeństwa, dzięki której wykrywalność przestępstw oraz łapanie terrorystów będą jeszcze lepsze.
Między innymi z powodu tego ogromnego parcia władzy na uchwalenie nowych przepisów w internecie roi się od teorii spiskowych: że to rząd stoi za ostatnimi fałszywymi alarmami bombowymi, że ładunki podłożone pod policyjne wozy to ustawka mająca skłonić obywateli do poparcia ustawy antyterrorystycznej itd. Doszło nawet do tego, że gdy w ostatnią środę w większości sądów w Polsce ogłoszono alarmy bombowe, w części z nich nie przeprowadzono ewakuacji. Władze sądów uznały, że nie mogą sobie pozwolić na zbyt częste przerywanie pracy, a fałszywe informacje o zagrożeniu stały się już codziennością.
Pytamy więc ekspertów, czy istnieje związek między przeprowadzaniem przez Sejm projektów ustaw mających zwiększyć bezpieczeństwo (a jednocześnie zwiększyć także uprawnienia służb) ze zwiększoną liczbą przestępstw ujawnianych w mediach. Spodziewamy się odpowiedzi, że to tylko teorie spiskowe.
– Wydaje się, że taka korelacja może istnieć. Należałoby to oczywiście sprawdzić. Jednocześnie jednak może być tak, że jesteśmy bardziej wyczuleni na sytuacje, których mają dotyczyć nowe przepisy, i dlatego zwracamy uwagę na informacje tego dotyczące. W efekcie sądzimy, że jest ich więcej – odpowiada dr Paweł Waszkiewicz.
Z kolei Katarzyna Szymielewicz, prezeska Panoptykonu, wskazuje, że radykalne nastroje i strach przed zagrożeniami umożliwiają zaostrzanie prawa, które uderza we wszystkich, a rządzącym daje wygodne narzędzia kontroli. Z perspektywy obywateli – zdaniem Szymielewicz – to jednak droga do nieuchronnej erozji demokratycznych wartości i podstawowych wolności.
– W tym sensie nie jest przesadą stwierdzenie, że środki wprowadzane w takich aktach prawnych jak polskie prawo antyterrorystyczne zagrażają nam i naszej cywilizacji bardziej niż terroryzm islamski – twierdzi prezeska Panoptykonu. I dodaje, że niestety zwykle orientujemy się, że taka erozja faktycznie ma miejsce, kiedy jest już za późno, by ją odwrócić. To, że konkretne konstytucyjne prawo było nam niezbędne, odczuwamy boleśnie, dopiero gdy go – np. wskutek walki z przestępczością – zabraknie.
Przy pisaniu artykułu korzystałem z fragmentów „Traktatu o dobrej prewencji kryminalnej” autorstwa dr. Pawła Waszkiewicza