Obóz Żon Zdrajców Ojczyzny - tu Stalin zgotował piekło tysiącom kobiet. Więziono tu również Polki

Ze stołecznej Astany do wioski Akmoł, przez mieszkańców tradycyjnie nazywanej Malinowką, jedzie się kilkadziesiąt minut. W szczerym stepie stoi tu strzelisty monument - Łuk Cierpienia - i betonowy gmach w kształcie kurhanu: muzeum obozu AŁŻIR. Wokół budynku granitowe tablice z siedmioma tysiącami nazwisk byłych więźniarek. I pamiątkowe głazy od poszczególnych narodów, w tym Polaków.

Algieria stepowa

Skrót AŁŻIR wymawia się po rosyjsku tak, jak słowo Ałżyr, oznaczające Algierię. Ale warunki klimatyczne okolic Astany, wówczas nazywanej Akmolińskiem, różnią się od tych panujących w północnej Afryce. Choć latem temperatura potrafi przekraczać 40 stopni Celsjusza, zimowy rekord to minus 52 stopnie. Zima bez dwudziestostopniowego, trwającego kilka tygodni mrozu jest uznawana za ciepłą. Silne wiatry przez cały rok, latem niosące piasek i pył z niedalekich pustyń.

W obozie więziono głównie „czsirów”. To skrót od terminu z sowieckiego kodeksu karnego oznaczającego członka rodziny zdrajcy ojczyzny. W makabrycznych czasach sowieckiego stalinizmu wystarczyło być żoną człowieka, który uciekł za granicę, zdezerterował z armii albo pod mniej lub bardziej wydumanym pretekstem, często na podstawie donosu, został skazany za szpiegostwo czy inne przestępstwo kontrrewolucyjne. Znaczną część tych kobiet zesłano właśnie pod Akmolińsk.

Do AŁŻIR trafiały przedstawicielki 62 narodowości. Odtworzono nazwiska 4390 Rosjanek, 852 Żydówek i 739 Ukrainek. Czwarte miejsce zajmują Polki. Kazachskie muzeum zebrało dane więźniarek i ich krótkie życiorysy. Numerem jeden wśród 173 Polek jest Karolina Abramowicz. Ona akurat nie była „czsirem”. „Urodzona w 1913 r. pod Białymstokiem, skazana 30 września 1940 r. podczas wyjazdowej sesji północnokazachskiego sądu obwodowego za antysowiecką agitację na 10 lat więzienia z pozbawieniem praw na pięć lat” - czytamy. Odsiedziała rok. Wyszła najpewniej dzięki amnestii ogłoszonej po wybuchu wojny z Niemcami.

Wśród więźniów były też członkinie rodzin znanych osób. Jelizawieta Arwatowa-Tuchaczewska, siostra marszałka Michaiła Tuchaczewskiego. Aszchen Nalbandjan, matka Bułata Okudżawy. Jekatierina Kalinina, żona Michaiła, nominalnego szefa sowieckiego państwa, na którego cześć nazwano Królewiec. Wbrew nazwie zsyłano tu także matki, siostry i córki domniemanych zdrajców. Teoretycznie aresztom nie podlegały ciężarne. Praktyka była inna.

W ich winę nie wierzyli nawet oprawcy. Przekonywał o tym Siergiej Barinow, na przełomie lat 30. i 40. naczelnik akmolińskiego łagru, w filmie nakręconym w 2009 r. przez Darję Wiolinę, wnuczkę więźniarki.

Ale były wyjątki. „Wszystkie rozumiałyśmy, że aresztowano nas z czyjejś złej woli, że nasi mężowie są tak samo niewinni, jak my. Dlatego panowała między nami życzliwość i przyjaźń. Ale były wśród nas i takie, które uważały nas i naszych mężów za przestępców, a siebie - za ofiary nieporozumienia. W etapie jechała z nami partyjna, ideowa aktywistka. Nie pamiętam jej nazwiska i nie wiem, kim był jej mąż, za którego dostała osiem lat. Stroniła od nas i nie ukrywała przekonania, że jest jedyną niewinną ofiarą wśród przestępczyń. Nie starałyśmy się jej przekonywać i ignorowałyśmy tę komunistkę z mózgiem troglodyty” - pisze we wspomnieniach Galina Stiepanowa-Klucznikowa.

Postępowanie przed NKWD trudno było nazwać procesem. Stiepanowa-Klucznikowa wspominała tak:

Nie rozmawiać o jedzeniu

Aby w 1938 r. otworzyć AŁŻIR, Sowieci wysiedlili stąd mieszkańców dotychczasowych aułów, stepowych wiosek. Baraki zbudowali ściągnięci łagiernicy, przede wszystkim dawni chłopi skazani za kułactwo. AŁŻIR w dokumentach był nazywany 26. osiedlem albo łagrem R-17. Kobiety żyły w sześciu barakach. Ceglane ściany, glina ze słomą na podłodze i piętrowe prycze. Okna bez szyb. W każdym z baraków mieszkało 250-300 kobiet. Nawet na stojąco trudno było się pomieścić. Kobiety spały na zmianę. Zimą w barakach palono sitowiem, a mimo to temperatura spadała poniżej 6 stopni.

Dla zachowania higieny musiało im wszystkim starczyć wiadro wody tygodniowo na barak. „Miediazona”, specjalizująca się w tematyce penitencjarnej, pisze, że obóz ochraniały trzy rzędy drutu kolczastego, uzbrojeni strażnicy i psy. „Strzegą nas jak złota, a traktują jak gówno” - wspominała ukraińska więźniarka Marija Danyłenko. Kobiety nie mogły się kontaktować ze światem. Gdy szły w konwoju do pracy, nie wolno im było oglądać się za siebie. Zakazane były widzenia, a nawet paczki z zewnątrz, lektura i zapiski. Na terenie obozu urodziło się kilkaset dzieci. Część kobiet trafiła do obozu w ciąży, inne zostały zgwałcone przez strażników. Niemowlęta trzymano w specjalnym baraku dziecięcym, a gdy dziecko skończyło trzy lata, wysyłano je do domu dziecka w Karagandzie.

Kazachskie radio Azattyk przekazuje w mowie zależnej słowa byłej więźniarki Myntaj Däukienowej. „Kiedy posadziły 600 jabłonek, zające zaczęły obgryzać ich korę, bo zima była ostra i nie miały co jeść. Naczelnicy obozu ogłosili, że jeśli padnie choć jedna sadzonka, zaczną rozstrzeliwać więźniarki. Kobiety dzieliły się chlebem z zającami. Obok każdej sadzonki zostawiały jego kawałki. Zające brały te okruszki, a kory już nie ruszały. Sad dotrwał do wiosny” - czytamy w tekście Äsiem Tokajewej.

O tym, jak wyglądał zwykły dzień katorżniczek, można przeczytać na stronie muzeum AŁŻIR.

Później do pracy na 12-14 godzin dziennie. Wieczorami kobiety szeptały w grupach narodowych, a te bardziej wykształcone deklamowały pamiętane z wolności wiersze.

Według „Miediazony”, większość kobiet początkowo pracowała nad pobliskim jeziorem, zbierając sitowie, które służyło do ogrzewania baraków, plecenia mat i materaców. Teoretycznie, gdy temperatura spadała poniżej minus 30 stopni, kobiety nie powinny wykonywać żadnych prac poza koniecznymi do utrzymania porządku w łagrze. W praktyce ten zakaz nie był przestrzegany. Później zbudowano szwalnię i założono sad. Więźniarki nie korzystały jednak z tej produkcji. Wszystko wywożono poza obóz.

Okoliczni mieszkańcy dokarmiali więźniarki. Przerzucali przez ogrodzenie kurt, wysuszony solony twaróg z kobylego mleka, który strażnicy brali za kamienie. Raisa Gołubiewa napisała o nim wiersz:

Raisa Żaksybajewa, przewodniczka po muzeum, w rozmowie z Azattykiem wiąże tę pomoc z doświadczeniem Wielkiego Głodu, który w latach 30. dotknął nie tylko Ukrainę, ale i Kazachstan.

„Miediazona” cytuje naczelnika kazachskiego systemu obozowego, który odwiedził AŁŻIR. - Rozumiemy wasze zaniepokojenie. Możemy wam ogłosić niewesołe wieści. Wasi mężowie zostali rozstrzelani jako wrogowie ludu. Wasze dzieci odżegnały się od was w domach dziecka. Władza radziecka wychowuje ich na prawdziwych ludzi, oddanych władzy. A wy musicie organizować swoje życie w tym stepie. Pracować bez czynienia szkód - mówił Otto Linin.

Obóz zamknięto po śmierci Stalina w 1953 r. Dawny łagier przekształcono w sowchoz, czyli państwowe gospodarstwo rolne. Pamiątki po obozie długo dawały się mieszkańcom we znaki. - Gdy byłem mały, nie dało się nigdzie pojechać rowerem bez przebicia dętki. Wszędzie drut kolczasty - opowiadał Azattykowi Aleksandr Tajgarynow.