Po zakończeniu wojny, kiedy esesmanom groziła deportacja z Włoch do Związku Sowieckiego, ujął się za nimi Kościół katolicki i... generał Władysław Anders. Dla bohatera spod Monte Cassino nie byli rzeźnikami, ale żołnierzami przegranej sprawy.

Dzięki temu wstawiennictwu nie podzielili losu kozaków czy własowców. Nie zgnili w łagrach, lecz dożywają dni w Kanadzie i Niemczech. Warto było ich chronić? Ukraińcy odpowiedzą - tak, bo nie są dla nich zbrodniarzami, ale patriotami. Sporo w tym prawdy. Polacy orzekną - nie, ponieważ niektóre jednostki 14. Dywizji Grenadierów SS Galizien pacyfikowały polskie wsie. To też prawda. Szczególnie bolesna dla Huty Pieniackiej we Lwowskiem wymordowanej przez esesmanów z wydzielonego pułku policyjnego włączonego do tej jednostki. Inne jej oddziały brały udział w pacyfikacjach na Lubelszczyźnie.

Ukraińskie podziemie po ataku Hitlera na ZSRR podzieliło się. Banderowcy poszli do lasu i tworzyli niezależne struktury, z których z czasem wyrosła Ukraińska Powstańcza Armia. Melnykowcy zaś postawili na współpracę z Niemcami, co zaowocowało powstaniem dywizji Galizien - 1. Ukraińskiej, jak nazywano ją na potrzeby Ukraińców. Kiedy w 1943 roku ogłoszono pobór do tej formacji, zgłosiło się 80 tys. ochotników. Ich przemarsz przez Lwów pod ukraińskimi sztandarami, jeszcze z czasów pierwszej wojny światowej, stał się wielką manifestacją patriotyzmu. Ukraińcy nie zaciągali się do plutonów egzekucyjnych, ale armii, która - jak wierzyli - ma powstrzymać zabór Ukrainy przez komunistów. Udowodnili to, dając daninę krwi w bitwie pod Brodami, gdzie dywizja została unicestwiona. Potem budowano ją od nowa.

Trudno pogodzić się z czczeniem bohaterów SS. Obwieszaniem Lwowa plakatami z emblematami Galizien. Gorzko odbieramy nawet rozbudowywanie nekropolii esesmanów tuż obok cmentarza Orląt Lwowskich na Łyczakowie. Podczas wojny zachodni Ukraińcy dokonali fatalnego wyboru, ale i czasy nie sprzyjały głębszej refleksji. Dziś najlepiej byłoby jednak pozostawić Galizien historykom. Niech to oni, a nie politycy, oddadzą dywizji sprawiedliwość. Tak w bohaterstwie, jak i hańbie.