Zachwycać się uberyzacją gospodarki to jak świętować własną śmierć. Przedsiębiorcę wymiecie z rynku firma z minimalnymi kosztami, pracownik bez umowy skończy z nosem wlepionym w smartfon, oczekując jakiegokolwiek, choćby najmniejszego, zlecenia. Co gorsza, uberyzacja to naturalna konsekwencja zglobalizowanego wolnego rynku. Może więc trzeba spojrzeć na ten problem inaczej: czy musimy się do tych zasad dostosować, czy je zanegować i zmienić? Innymi słowy: system jest dla ludzi czy ludzie dla systemu?
Dwa tygodnie temu w Magazynie DGP Sebastian Stodolak w artykule „Wszyscy jesteśmy kapitalistami” dokładnie opisał ideologię uberyzacji gospodarki. Ideologię, bo wcale nie chodzi w niej o cięcie kosztów i konkurencję, a o przekonanie, że każdy może być przedsiębiorcą i że każdy odniesie z tego korzyści. To przekonanie niewiele ma wspólnego z rzeczywistością, stąd właśnie określenie „ideologia”. Termin „uberyzacja” pochodzi od firmy Uber, która stworzyła aplikację kojarzącą klientów i ludzi oferujących usługi taksówkarskie. Dzięki niej może je świadczyć każdy, wystarczy, że ma samochód i wolny czas. W krajach, gdzie Uber działa, taksówkarze zaprotestowali. Bo oni muszą ponosić koszty, płacić podatki, a są wypierani z rynku przez nieuczciwą konkurencję, która dorabia na boku.
Jak pisze Stodolak: „Konflikty między nowym, kruszącym układy rynkowe graczem a starymi wyjadaczami to nihil novi. Powtarzają się od zarania kapitalizmu i opisuje się je jako proces twórczej destrukcji. Uberyzacja daje ludziom szansę na dodatkowy, czasami całkiem poważny zarobek”. I proponuje, za dwoma Brazylijczykami, politologiem Adriano Gianturco i specjalistką od finansów publicznych Lucianą Lopes, wyobrazić sobie „uberyzację księgowości, rynku usług prawnych, rynku medycznego czy edukacji”. Sam „osobiście wyobraża sobie nawet uberyzację dziennikarstwa, która uczyniłaby życie freelancerów znacznie prostszym. Ktoś potrzebuje felietonu do najbliższego wydania gazety? Ktoś artykułu śledczego na konkretny temat albo konsumenckiego raportu? Bardzo proszę. Klikasz i masz”.
No właśnie, tu jest sedno uberyzacji. Jej cicha, acz dramatyczna, konsekwencja. Bo rzecz się sprowadza do jednego: klikasz i nie masz. Pracy.
Reklama

Wszystko do kosza

Zmiany na rynku pracy są nieuniknione, powtarzają zgodnie ekonomiści i przedsiębiorcy. I w zasadzie mają rację. Skończyły się czasy, gdy pracownik zaczynał i kończył karierę zawodową w jednej firmie, gdy pewność zatrudnienia – o ile nie złamało się reguł – była czymś oczywistym, a bonusy, pakiety i układy zbiorowe rosły wraz z bogactwem firmy i kraju. Te standardy, wcale nie polskie, dominowały przez dziesięciolecia. Wraz z globalizacją praca została odarta ze swoich społecznych funkcji, zamieniając się w kolejny towar podlegający standardowej wycenie. Skoro amerykańscy robotnicy są tacy drodzy, ich pracę będą wykonywać Turcy. Skoro Francuzi nie potrafią zrezygnować ze swoich socjalnych zdobyczy, przeniesiemy firmę do Rumunii. Póki państwa trzymały biznes w ryzach, administracyjnie ograniczając dostęp do rynków krajowych, praca była droższa i stabilniejsza. Gdy politycy zrzekli się większości uprawnień, chórem ogłaszając dogmat o niewidzialnej ręce rynku, jej wycena poleciała na łeb na szyję. To było odkrycie na miarę Nowego Świata: zawsze w jakimś miejscu na ziemi jest ktoś, kto może wykonać daną pracę taniej.
Pracownicy wstąpili na równię pochyłą. Gwarancje zatrudnienia – do kosza. Bezterminowe umowy – także. Dłuższe okresy wypowiedzenia – oczywiście też. Premie – zapomnijcie. Pakiety socjalne – wykreślone. To nie jest specyfika wychodzącej z komunizmu Europy Środkowo-Wschodniej, to problem wielu dojrzałych rynków. Ekonomiści jak mantrę powtarzają słowo „elastyczność”, czasami, już trochę ciszej, dodają, że przecież to naturalna kolej rzeczy, bronić się przed zmianami to jakby stawiać się w pozycji luddystów, którzy próbowali zablokować rewolucję przemysłową, niszcząc krosna. Ale ten argument wielce jest nieuczciwy. Owszem, od końca XIX w. po koniec XX w. sytuacja na rynku pracy się zmieniała, ale zmieniała się na korzyść. Dziś pracownicy tracą. W tym miejscu ekonomiści się oburzają: jak to tracą, przecież wolny handel to najważniejsza zdobycz naszego świata, dzięki temu jesteśmy bogatsi.
Kiedyś jeszcze dodawali, że „przypływ podnosi wszystkie łodzie”, dziś, po kryzysie 2008 r., nie śmią wciskać kitu tak wprost.

Będzie taniej

Wróćmy do opisywanej przez Sebastiana Stodolaka uberyzacji „usług księgowych, prawnych, medycznych i edukacyjnych”. Rzeczywiście, to jest możliwe. Nawet pewne, jeśli społeczeństwa się z taką zmianą pogodzą. Jak to miałoby wyglądać w praktyce? Weźmy edukację. Uberyzacja pozwala zamawiającemu na płacenie za usługi tylko wtedy, gdy ich potrzebuje. Za resztę nie płaci, bo skoro nie ma pracy, nie ma płacy, a żadna forma kontraktu pracowniczego stron tutaj nie wiąże. Mamy więc nauczycieli zatrudnianych na godziny. Może dni lub tygodnie. W wakacje i ferie nie pracują, więc pensji nie dostają. Wielu pewnie w tym miejscu przyklaśnie: dobrze tak, darmozjadom, tyle lat obijali się na karcie, to teraz mają. Zmieńmy jednak perspektywę: czy jako rodzice chcielibyśmy, żeby nasze dzieci były edukowane przez tak – nawet niezatrudnionych, ale zamówionych – nauczycieli? Żadnego związku pedagoga ze szkołą, żadnego związku z dziećmi. (Przecież w drugim półroczu może znaleźć lepszą ofertę, więc przyjdzie następny). Wiem, że przykład zakrawa na absurd, ale naprawdę znam wielu samorządowców, którzy uśmiechają się z zadowoleniem na ten koncept. Będzie taniej. Wszystko ma być taniej.
Inny przykład – dziennikarstwo. „Ktoś chce artykuł śledczy na konkretny temat? Proszę bardzo”. Otóż nie. Po pierwsze, trudno zamówić artykuł na konkretny temat, bo zwykle to dziennikarze śledczy informują redaktorów o tym, co udało im się wygrzebać. Po drugie, jaki dziennikarz będzie tygodniami albo miesiącami chodził za tekstem bez pewności, że ktoś mu za niego zapłaci, i bez gwarancji, że firma zapewni mu w razie potrzeby obsługę prawną? Skończy się jak zwykle w przypadku zuberyzowanych usług – spadkiem jakości.
Ów spadek jest ważną konsekwencją uberyzacji. Hurraoptymistyczni wolnorynkowi zakrzyczą, że przecież konkurencja, że kto zaoferuje usługi gorszej jakości, ten wypadnie, ale to zaklinanie rzeczywistości. Kto nie wierzy, niech przyjrzy się rynkowi żywności. Tylko dzięki państwu, wymuszającemu na producentach standardy i karzącemu za ich nieprzestrzeganie, jemy coś, co nie demoluje naszego zdrowia. (Choć i tu jest wielu, którzy się z tym nie zgodzą). Na zuberyzowanym rynku państwo istnieje śladowo. Wszystkie relacje między pracownikiem a firmą podpadają pod pojemną kategorię „umowy między dwoma podmiotami”. Wymuszenie standardu jest niemożliwe.
I trzecia konsekwencja – monopolizacja. Zuberyzowani powtarzają – w końcu każdy może być taksówkarzem. Nie ma ograniczeń, jest konkurencja. Jest wolność i korzyść dla klienta. Próżne nadzieje. Złudna to konkurencja, gdy zamiast korporacji zawodowych jest monopol „władcy aplikacji”. To firma Uber, i tylko ona, czerpie korzyści. Pracownicy tracą pracę, klienci dostają coraz gorsze usługi, ona spija śmietankę. Wystarczy przyjrzeć się wyszukiwarce Google’a, by zobaczyć, jak to działa w praktyce. Korzysta z niej 98 proc. internautów. Nie dlatego, że jest najlepsza, tylko dlatego, że jest monopolistą.

Kto tu się myli

Elastyczność to nowy ekonomiczny bożek. W zasadzie można to słowo przetłumaczyć: dostosuj się albo zgiń. Nie będziesz, pracowniku, pewny zatrudnienia, nie będziesz pewny zawodu, który masz wykonywać, nie będziesz pewny emerytury ani ubezpieczeń zdrowotnych. Bo dlaczego miałbyś być? Świat pędzi, a ty musisz się na ten pociąg załapać. Do niedawna taka niepewność i nieustanna konkurencja była chlebem powszednim przedsiębiorców, dziś dotyczy wszystkich. Wolny rynek anektuje kolejne pola i nie ma od tego odwrotu. W sumie – coś za coś. Albo wolny rynek i bogactwo, albo pewność i bezpieczeństwo.
Przy tej alternatywie trzeba się jednak zatrzymać, bo to ona jest dla naszej przyszłości kluczowa. To pytanie o bilans. Określenie pozycji „winien” i „ma”. Czy jesteśmy pewni, że on jest na plus? Z globalizacji korzysta wielki biznes, ten mały, krajowy, często wpada w kłopoty, gdy musi się siłować ze światowym potentatem. Korzystają biedne państwa, do których napływają zagraniczne inwestycje, a wraz z nimi know-how i miejsca pracy. A druga strona, czyli społeczeństwa? Bogacą się? Jeśli tak, to dlaczego ludzie mają inne zdanie? Francuzi protestują przeciw zmianom w kodeksie pracy, bo ułatwiają pracodawcom zwalnianie, ograniczają wysokość odszkodowań dla pracowników i wydłużają czas pracy. W Polsce ludzie narzekają na śmieciówki, bo poluzowanie kodeksu pracy, które miało obowiązywać tylko na czas kryzysu (którego notabene podobno u nas nie było), obowiązuje do dziś. Co doprowadziło do fali nadużywania elastycznych form zatrudnienia. A jeśli nie po drodze nam z marudzącymi Polakami i rozpuszczonymi Francuzami, to inny przykład – Stany Zjednoczone. Według ekspertów Luxemburg Income Study Database oraz analityków platformy internetowej Upshot (należącej do dziennika „New York Times”) amerykańska klasa średnia nie jest już najbogatsza. Straciła prymat na rzecz Kanadyjczyków. Gorzej mają też biedni Amerykanie, tylko ci najzamożniejsi są coraz bogatsi.
Jak świat długi i szeroki, problem nabrzmiewa. Ludzie się mylą, a tylko ekonomiści mają rację? Ci sami, którzy potrafią tylko wyjaśnić, dlaczego ich wczorajsza prognoza się nie sprawdziła?

Bogactwo? Mamy nadzieję

To jeden z najważniejszych problemów współczesności: czy system, w którym zwycięża tylko garstka, jest lepszy od systemu, w którym więcej beneficjentów, choć zwycięstwa nie takie duże? Czy zamiast godzić się na ten stan, nie powinniśmy go zmienić? Bądź skorygować? Może czas odrzucić wolnorynkowy dogmatyzm, a przyjrzeć się rzeczywistości krytycznie. W imię czego zdobycze pracownicze, komfort i bezpieczeństwo pracy mamy zamienić na ciągłą niepewność? Może wybór byłby prostszy, gdyby po drugiej stronie tego równania, obok niepewności, było także bogactwo. Ale ono też nie jest gwarantowane. Jest możliwe. Wróć: prawdopodobne. No dobrze – mamy nadzieję, że będzie.
W historii wiele jest przykładów ludzi cierpiących w imię idei. Byli przekonani, że warto, wierzyli, że są sprawy ważniejsze niż komfort. Cierpieli w imię wolności, religii, sprawiedliwości, równości. Ale cierpieć w imię konkurencji? To karykaturalne.
Uberyzacja nie jest wcale końcem. Jest kolejnym etapem. Bo jak stanowi pierwsze przykazanie wolnego rynku: zawsze może być taniej.